Folklorumuzda "tərbiyə" paranoyası

-

...Bu gün bir hekayəti yanlış yanaşmaya görə nəşrdən yığışdırmağa çalışanlar, sabah həmin hekayətə ya nağıla, ya atalar sözünə bir az açıq görüşlə baxana da pozğun, əxlaqsız damğası vurarlar...


İlğım


FOLKLORUMUZDA "TƏRBİYƏ" PARANOYASI

Son günlər Azadlıq radiosunun veb-səhifəsində bir nağılın, hekayətin və ya şifahi ədəbiyyat materialının necə yanlış əsaslarla tənqid edildiyini görəndə belə qərara gəldim ki, heç olmasa müzakirənin tarazlaşdırılması adına bir qarşı tərəfin də arqumentlərə baxaq.

Ancaq, “Arzuolunmaz Kürəkəni” elə elə yaş yuyub quru səriblər ki, sırf müzakirə üçün belə adamın əli gəlmir bir cümlə yazsın. Bu gün bir hekayəti yanlış yanaşmaya görə nəşrdən yığışdırmağa çalışanlar, sabah həmin hekayətə ya nağıla, ya atalar sözünə bir az açıq görüşlə baxana da pozğun, əxlaqsız damğası vurarlar.

Ancaq gəlin lap başdan başlayaq ki, müzakirənin içində olmayanların da söhbətin nədən getdiyini bilsinlər. Qısacası, Azərbaycan Folkloru Külliyyatı adlanan çoxcildlik kitabın altıncı cildində “Arzuolunmaz Kürəkənin Nağılı” adlı bir nağıl və ya gülməcə verilib və həmin şifahi ədəbiyyat materialı iki əsas özəlliyinə görə tənqid edilir.

Bunlardan birincisi və ən başlıcası nağılda vulqar, ədəbsiz, və ya güncəl yaşamımızda içtimaiyyət arasında işlətmədiyimiz sözlərin (bu halda, söyüşlərin) yer alması və hekayədəki qəhrəmanların ədəbsiz hərəkətləridi, yəni çoxluğa görə ədəbsiz süjet elementləridi.
Tənbəl oxucuları həmin folklor materialını oxumaq əziyyətindən, ömür boyu söyüş eşitməyən (eşidəndə qulaqlarını tutan), işlətməyən, düşünməyən, tərbiyə dağarcığı, mələk təbiətli bəzi oxucuları isə tərbiyələrinin pozulması təhlükəsindən (yoxsa nağılı tam oxuyub infarkt keçirərlər) qorumaq üçün hekayədən iki misal verim.

Nağılın bir yerində deyilir ki, “ ‘Aaz, nə danışırsan sən, pox yiyir. Dünən onun götünü s..mişəm, onun götündə qıl nə gəzir?’ ” Başqa bir misal: “ Oxloyu hərriyir, ujun soxur götünə, çıxardır, uzadır bunun burnuna. Deyir: ‘iylə, onnarın dərdini çəkməhdən, içim iylənif.’ ” Məncə bu nümunələr vulqar, ədəbsiz, söyüş deyildikdə nəyin nəzərdə tutulduğunu açıqlamağa yetər. Nağılın tənqid edilməsinə səbəb ikinci özəllik onun dilidi. Nağıl yerli ləhcədə verilib və az da olsa nağılı buna görə təndiq edirlər. Güya nağıl ədəbi dildə verilməliymiş. “Arzuolunmaz kürəkən” nağılını, arzuolunmaz nağıl olmaqda ittiham edənlərin fikrincə bu nağılın sözügedən özəllikləri (ədəbsizlik və dil) uşaqların tərbiyəsini pozur, milli mentalitetimizə uyğun deyil və buna görə də redaktə edilərək mətndən çıxarılmalıydı.

Mən folklor materialına bu cür yanaşmayla razılaşmıram.

Lakin Folklor materialının olduğu kimi (dil və digər unikal özəlliklərini qorumaqla səthi redaktədən sonra) verilməsinin zəruriliyini müdafiə etməzdən qabaq bir-iki məsələylə bağlı haşiyə çıxım. Birincisi, mən nağılın tənqid edilməsinə qarşı deyiləm. Mən tənqidin yanlış meyarlarla qurulmasına qarşıyam. İkincisi, mən Azərbyacan Folklor Külliyatınının tərtibatındakı qüsurları da inkar etmirəm. Ola bilsin bəzi materiallar başdansovdu verilib, sistemləşdirmə tam və ardıcıl deyil. Mən sadəcə “Arzuolunmaz Kürəkəni” nümunə kimi ələ alaraq əslində bu mübahisənin kökündə duran prinsipial məsələdən yazmaq istəyirəm, çünki problemə çevrilən də odur. Ona görə ki, bu məsələ sadəcə bir ya iki materialı (indi də atanın öz qızıyla evlənmək arzusu epizodunu içinə alan nağılın üstünə düşüblər) daş-qalaq etməklə bitmir. Bundan daha öncə də buna bənzər hal olmuşdu və belə hallar toplumumuzdakı dərin “tərbiyə”, daha da dərinə getsək “namus-qeyrət” paranoyasından xəbər verir.

Bütün bu həngamə ona görə başlayıb ki, küliyyatdakı bəzi materiallarda söyüşlər və cinsəlliyi yada salan, tabulara dolayısıyla istinad edən elementlər var (həmin o elementlərə görə materialın dialekt-şivə özəlliklərini qüsura çevirirlər). Haqq-hesabın kökündə də bu durur: söyüş, arqo, cinsəllik (və ya tabu mövzuları) ehtiva edən ağız ədəbiyyatı materiallarını elə söyüşlü-filanlı nəşr etmək (və içtimaiyyətə çıxarmaq) olarmı?

Gəlin mətndəki söyüşlərin çıxarılmasını əsaslandıran arqumentdən başlayaq.
Deyilir ki, bu söyüşlər uşaqların tərbiyəsini pozur (söhbət hansı yaşdan və necə pozmaqdan gedir, o aydın deyil). Bu arqumentin yanlış yanı ondadır ki, o, sözügedən folklor toplusunun təyinatını nəzərə almır, folklor haqqında yanlış təsəvvürə dayanır və valideynin məsuliyyətini toplumun üzərinə qoymağa çalışır.

Çoxcildlik, mütəxəssislərə və yetkin yaşlı insanlara ünvanlanan bir kitab uşaqların oxuması üçün deyil. Bundan başqa, əgər bütün folklorun sadəcə uşaqlar üçün söylənən hekayətlərdən, nağıllardan ibarət olduğunu düşürnmək yanlışdı. Folklor toplumun öz-özüylə, özünün gülünc, qaranlıq yönləriylə, tabularıyla bağlı söylədiyi, nəsildən-nəsilə ötürdüyü bilgiləri də içinə alır. Bu azmış kimi uşağının evdə, İnternətdə nəyi və hansı kitabı oxumasına nəzarət etmək hər şeydən öncə valideynin borcudu. Övladına yetərincə diqqət etməyən birisinin uşağı bunu oxuya bilər deyə, belə bir hekayəni kitabdan çıxarmaq özünü doğrultmur çünki məsuliyyətsiz fərdlərin öz valideyn borcunu yerinə gətirməməkdən doğan zərərə görə toplumun şüuraltısıyıla bağlı qiymətli folklor materialının təhrifini istəyir (söyüşlü folklor materialını tam redaktə edib bütün söyüşləri çıxarmaq elə onu təhrif etməkdi). Sizcə Molla Pənah Vaqifin, Aşıq Ələsgərin bəzi şeirlərində görülən açıq-saçıqlıq, gözəlin döşlərini, budlarını vəsf edən sözlər, Qədim Yunan miflərində təsvir edilən insestlər, Hacı Dayının gülməcələri, “Min Bir Gecə nağıllarında” seks macəralarının üstüörtülü olsa da yetərincə düzünə təsviri uşaqların tərbiyəsini poza bilməz? Bəs onlarla nə etməliyik? Onları da gizlətməliyik və ya şeirlərini dəyişməliyik ki, kimsə bunu oxuyub pozula bilər?

Bəs nağılın (və ya hekayətin, folklor materialının) ləhcə-şivə-dialekt elementləri necə olsun?

Güya nağılın canlı danışıq dilində, ləhcə-şivə özəllikləri ilə verilməsi onun qüsuruymuş. Bəlkə bir qəzet məqaləsi, rəsmi çıxış üçün bu cür “quş qoymaq” keçərli olar, ancaq folklor materialındakı canlı dil özəlliklərini qeyd-şərtsiz qüsur kimi görmək gülüncdü. Çünki ağız ədəbiyyatının folklorluğu (ağız ədəbiyyatı, şifahilik özəlliyi) elə onun dilindədi və həmin ləhcə-dialekt də onu bir yazıçının yazdığı, şifahi, canlı dildən fərqli olaraq birbaşa yazıda və yazıyla yaranan nağıldan və ya folklor elementlərini içinə alsa da müəllif təxəyyülünün nəticəsi olan hekayə və nağıllardan ayırır. Folklor materialını, daha da dəqiq olsaq, onun bir parçası olan ağız ədəbiyyatı materialını redaktə etmək mümkündü ancaq bu redaktə onun dil özəlliklərini tamamən aradan qaldırdırqda həmin folklorun hansı regiondan gəlməsi, hansı dil özəlliklərinin onda necə əks olunması, nağılı, hekayəti, lətifəni, ağını, lənəti, laylayı, atalar sözlərini, zərbi-məsəli, əhvalatı və s. söyləyənin ağız ədəbiyyatı materialına gətirdiyi improvizasiya, dil çalarları, kontekst, vurğu it-bata düşür.

Folklor şifahi dildə, şifahi ədəbiyyatda, toplumun ağızdan-ağıza keçən hekayə və nağıllarında, lətifələrində, atalar sözlərində əks edən dəyişikləri də içinə alır. Bir folklor materialındakı şifahi dil özəlliklərini ayrıntılarını standartlaşdırılmış yazı-kitab dilinə tam uyğunlaşdıranda onun folklorluğundan nəsə qalmır. Şifahi nitq özəlliklərindən, hekayətçinin dillə improvizasiyalarından yoxsun bir folklor materialının deyək ki Pirvəlinin yazı-kitab dilində bu il yazıb nəşr etdirdiyi və tamamən öz təxəyyülünün uydurması olan nağıllardan və ya folklor motivlərinə dayanaraq yazdığı bir hekayətdən nə fərqi var?
“Arzuolunmaz kürəkənlə” bağlı daha bir arqument onun uydurma olmasıdı. Güya bu bizə məxsus deyil, o mənada ki, bu, bir fərdin uydurmasıdı. Niyə nağıl uydurma hesab edilir? Söyüşlərə, arqoya, cinsəlliyə görə?

Bəs Hacı Dayının fahişələrdən, cinsiyyət üzvlərindən bol gülməcələrini, tay-tuşlarımızın, bəzi yaxınlarımızın arasında işlətdiyimiz söyüşlü atalar sözlərini, məsəlləri necə, onları da uydurma elan edək? Bəlkə onlar folklor və ya ağız ədəbiyyatı (oral tradition) deyil? Bir folklor materialına işlətdiyi dilə (söyüş, arqo, ləhcə-şivə), motivlərinə (cinsəllik, insest), şokedici narrativ elementlərinə görə (məsələn, oxlovu öz dalına soxub çıxarması) uydurma demək nəinki yanlışdı, həm də gülüncdü. Ağız ədəbiyyatı materialı həmişə son nəticədə kiminsə, hansısa fərdinsə ya qrupunsa uydurmasıdı, təxəyyülünün məhsuludu ki, dildən-dildən, evdən-evə, obadan-obaya, nəsildən-nəsilə keçib dəyişib, üstünə əlavələr ediblər, bir sıra variantlarını ortaya çıxarıblar. Müəllifin yazdığı kitabdan, məqalədən fərqli olaraq ağız ədəbiyyatı materialını kimsə, ya bir qrup nə vaxtsa uydursa da, onun müəllifi olmur, çünki “müəllif” və ya uyduran, və ya ilk dəfə söyləyən şəxs ağızdan-ağıza keçən və dəyişən materialda it-bata düşür. Lap elə, “Arzuolunmaz Kürəkəni” elə o anda, yerindəcə uydurub söyləsələr də bu onu folklor materialı olmaqdan çıxarmır.

Ağız ədəbiyyatı materialı sadəcə ona görə folklor materialı deyil ki, onu yüz illər boyu, bir neçə versiyada söyləyirlər. O, həm də ona görə folklor materialıdı ki, o, özündə toplumun düşüncə şəklini, onun şüuraltısını, qorxularını, əyləncələrini, məişətini, insanları düşündürən haqq-hesabları, cəmiyyətin açığa çıxarmasa da altdan-aldan, qiybət və şaiyəyə çevirərək danışdıqlarını, insanların bu və ya digər məsələyə reaksiyasını və onun söyləndiyi kontektsə uyğunlaşdırılması şəklini əks etdirir.

Bu mənada, bədahətən söylənən və o anda yerində yaradılan bir meyxana, gəraylı, qoşma, ağı, laylay nə qədər ağız ədəbiyyatı, folklor materialıdısa (ki belədir), bir şəxsin əylənmək və ya nəsə öyrətmək üçün söylədiyi, ənənəvi danışıq tərzini və ağız ədəbiyyatı elementlərini, motivlərini içinə alan uydurma da bir o qədər folklor materialıdı.

“Tərbiyəsiz” (və ya “binamus”, “biqeyrət”) ağız ədəbiyyatı nümunələrimiz və toplumumuz

Folklorunda vulqar sözlər, cinsi motivli təsvirlər, süjet elementləri olan, öz tabularını bu cür söz və motivlər vasitəsilə çək-çevir edən toplum ya xalq yalnız biz deyilik.

Cinsi motivli gülməcələr, əhvalatlar uydurmaq, söyləmək, söyüşlü, arqolu ağız ədəbiyyatı ortaya çıxarmaq, mədəni hesab edilən diskurslarda işlənməyən pozuq sözlər vasitəsilə hekayədə, söhbətdə bir gülüş, şok effekti yaratmaq və ya bir xarakteri təsvir etmək ya belə sözləri olan hekayələri söyləyərək türklər demiş “stres atmaq” o qədər universaldı ki, əgər azərbaycanlıların tabu motivləri və arqo sözləri içinə alan folklor yaratmadığını iddia etsəniz özünüzü gülünc vəziyyətə qoyarsınız. Xeyir ola, bütün insanlıq “pozğun” oldu, sadəcə bizimkilər mələk təbiətli çıxdı? Bəlkə biz insan deyilik, mələyik?

Odur ki, əsas məsələ bizdə söyüş, arqo sözləri içinə alan folklor materialının olub-olmaması deyil, belə folklor materiallarının nəşri və geniş içtimaiyyətə çıxarılmasıdı. Görən niyə ölkəmizdə söyüşlü folklor materialına və ya ümumiyyətlə tabu mövzuları ələ alan kitaba qarşı bu cür antipatiya, hətta paranoya var? Niyə doğru anlaşılmayan namus-qeyrət adına bütöv bir folklor materialları qrupunu (söyüşlü nağıllar, söyüşlü gülməcələr, söyüşlü atalar sözləri, söyüşlü şeirlər və s., söyüşlü meyxanalar, söyüşlü lənətlər, söyüşlü ağılar) məhv etmək istəyirik? Özü də bu ilk dəfə baş vermir.
Yalançı “əxlaq” təəssübkeşliyinə görə qiymətli folklor materialını ortadan yığışdırmaq üçün tənqid cəhdi daha öncə də olmuşdu.

Xatırlayırsınızsa, Rasim Qaracanın “Türkün Məsəli” kitabı da ilk dəfə basılanda belə namus-qeyrət haray-həşiri qopmuşdu. Mən bunun niyə belə olduğunu dəqiq bilmirəm, ancaq bunun öz toplumunu yanlış anlamaqla (bütün insan toplumlarında bu cür folklor ola bilər bizdə isə yox, çünki biz namuslu qeyrətli xalqıq), aidiyyəti olmayan məsələləri (ayıbdı, anamız-bacımız, oğul-uşaq var, onlar oxuyar pozular) dəxli olmayan konseptlərə (folklor araşdırmasına) tətbiq etməklə, modern yaşamın basqısından daha da atrofiyaya uğrayan ənənəviçiliklə (milli mentalitetə ziddi) bir əlaqəsi olduğunu düşünürəm.

Bir xalqın, toplumun söylədiyi söyüşlü nağılları, lətifələri, əhvalatları, arqolu-vulqar sözlərdən bol atalar sözlərini pozğunluq, millətin əxlaqını pozur bəhanəsiylə yığıb saxlamamaq, onların itməsinə fürsət yaratmaq və ya onları ört-basdır etmək toplumun öz-özünü tanımasına, özünün dərin, qaranlıq qatlarını açmasına maneə olmaq deməkdi. Bu, toplumun dil-düşüncə qütbündəki zənginliklərindən birini məhv etmək anlamına gəlir. Bu azmış kimi, bu cür tərbiyə haray-həşirçilərinə deyən lazım ki, bu xalq özü bu cür arqolu, söyüşlü hekayətləri, atalar sözlərini, nağılları, gülməcələri yaradıb nəsildən-nəsilə ötürürsə, öz ağrı-acısını, kinayəsini, qəzəbini, gülüşünü, əyləncəsini bu yolla da anladırsa, xeyir ola, siz bütün millətdən daha mı əxlaqlı oldunuz ki, toplum yaddaşının bir parçası olan o folklor materiallarının təhrifi barədə fitva verirsiniz? Əgər o cür əxlaq təəssübkeşliyi edirsinizsə, daha buna folklor materialını yığan nə etsin? Gedin xalqla savaşın, onu “tərbiyələndirin”, puritanist paranoyanızın acığını xalqdan çıxın. Axı bunu xalq yaradıb, nəsildən-nəsilə ötürüb ki, folklorçular da yığıb arxivləşdiriblər. Ümumiyyətlə, azərbaycanlılarda “əxlaq” adına ağını çıxarmaq, aşırı mühafizəkarlıq etmək şakəri var.

Qiymətli tədqiqat materialının tərbiyə paranoyasından dolayı dəyişdirilməsini, söyüş və cinsəl motivlər içərməsinə görə min cür səbəblə ağız ədəbiyyatı materialının şübhə altına alınmasını başqa hec cür adlandırmaq olmaz. Əksinə, arqo və söyüşləri içinə alan ağız ədəbiyyatı materiallarını toplamaq, nəşr etmək lazımdı. Onlar da toplumun güzgüsüdü. O güzgünü qırmaqdan toplum qazanmır.

kult.az