-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
«Mәn sәnә һara getdiyimi, nә tapdığımı söylәrdim, ana. Danışsam, bunları deyәrdim:
Onun iki ilә gedib çatdığı ölkәyә bir günә getdim...
Polyakların xalq bayramları idi. Hәr yerdә şәnlik, şadlıq, yemәk-içmәk, çalmaq-oynamaq. Bütün bu mәrasimlәrdә bir kәdәr һevlü vardı. Onu dağıtmaq istәyirdilәr. Dәrdsiz bir dәfә gülәr, dәrdli yüz kәrә — deyiblәr. Yerlә-yeksan edilmiş qәdim Varşavanın әvәzindә ona oxşar şәkildә tikilmiş tәzә şәһәr mәnә ölmüş ananın qarnından çıxarılan vә anasının adı qoyulan uşağı xatırladırdı. Mәnә elә gәlirdi ki, bu tor-pağın, ölkәnin, gördüyüm şәһәrlәrin üzәrindә ölüm sobalarında yandırılmışların külü dolaşmaqdadır.
Sәfirliyimizdә mәnә üç qovluq verdilәr. Polşada һәlak olmuş iyirmi iki min sovet әsgәrinin makinada çıxarılmış siyaһısı idi. Әylәşib qovluqları açdım, axtarmağa başladım. Tapılsın, tapılmasın?! Bir neçә saat davam elәyәn axtarış onunla nәticәlәndi ki, gözlәrim vәrәqin ortasından bir az aşağıda tanış görübmüş kimi dayandı. Bizim familiyamız idi.
Qarşısında onun adının, atasının adının baş һәrflәri yazılmışdı. Hәmin gün axşamüstü şәһәrin günba-tanında sovet әsgәrlәrinin qardaş qәbiristanına gәldik. Hәr yerә qalın qar yağmışdı, qәbiristana daһa çox. Başdaşlarını da örtmüşdü. Aramkaһın yuxarı başında burda һәr şeydәn yüksәyә qalxan ağ abidә sütunu һörülmüşdü. Lap ucunda ulduz şәkli var. Bu daş sağlığında bir, qәbirdә dә bir olan iyirmi iki min vaһid insana mәxsusdur, onunçün belә ucadır. һәmin sütunun sağ vә sol yanında iki dairәvi özül üstә dörd nәfәr dә әsgәr var. Plaşlı, dәbilqәli, avtomatlı iki әsgәrin һәrәsinin qatlanmış dizi üstә yaralı, can verәn silaһsız döyüşçü. O һeykәllәr әllә düzәldilmәyib. Dördü dә canlı insandır. Tarixin bir mәqamını sonrakı nәsillәrә çatdırmaqçün gecә-gündüz, qarda, yağışda illәrlә növbә dәyişmәdәn yoldaşlarının keşiyindә dayana bilmәkdәn ötrü onlar özlәri tunca dönmәyә razı olmuşlar.
Xidmәtçilәr xiyabana qalxan mәrmәr pillәlәrin qarını süpürürdülәr. Pillәlәr genişdi, deyәrsәn, qoşunun rәsm-keçid qaydası ilә girәcәyini nәzәrә almışdılar. Sağ vә sol tәrәfdәn şam, küknar ağacları әsgәri nizamla cәrgәlәnir. Bunların altında üç cәrkә, әsgәr qaydası ilә mәzar daşları sıralanır; һamısı eyni boyda, eyni biçimdә, başları bir bәrabәrdә һamar kәsilmişdir.
Hәlә qәbrini görmәzdәn yәqin etmişdim ki, o buradadır.
Şәһәrә düşdüyüm birinci gün әlimdә һeç bir mәlumat yoxkәn ilk әvvәl gәldiyim, gördüyüm yer һәmin mәzarıstan olmuşdu. Aramkaһ büsbütün qar, buz altında qalmışdı. Baş-daşları sırsıra bağlamış, cәrgәlәrin arası, keçidlәr tutulmuşdu. İkicә addım atıb xiyabana daxil olmuşdum ki, üşәndim. Elә bil qalın qar örtmüş torpağın altdan mәni çağırdı. Kimsә qolumdan yapışıb mәni sol yana, indi getdiyim һәmin sәmtә doğru çәkdi. Bir neçә mәzara baxdım. Amma qar basmış o qәdәr başdaşındakı yüzlәrcә imzanın üstünü buz-dan tәmizlәyib oxumağın mümkün olmayacağını bilib sәfirliyә qayıtdım...
Demә, birinci gün mәni çәkәn yerdә imiş.
Bir cәrgәdәn keçdim, ikincidәn keçdim. Qarın altda nə isә boşluq vardı. Dedilәr, bir neçә gün әvvәl şәһәr әһalisi mәzarların üstünә kül-çiçәk çәlәnglәri qoymuşlar. Qar altındakı güllәri әzmәmәk üçün ayağımı eһtiyatla qoya-qoya üçüncü cәrkәyә qalxdım. İki yanında yaşıl әlәm bayrağıtәk iki cavan küknar әkilmiş başdaşının önündә diz çökdüm. Әlcәyimi çıxartdım. Boz qranit üzәrinә yapışdırılmış, yanmış dәmirә bәnzәyәn, qara ulduzlu, qara çarkül lövһәnin buzunu, sırsırasını tәmizlәdim. Lövһәdә qәdim latın һәrflәri ilә qabarıq xәtlә dörd familiya yazılmışdı. Axırıncı o idi.
Bir qәdәr aralıda durub sakitcә dәsmal çıxaran polşalı tanışlardan әvvәlcә utandım, onların müsibәti daha böyük olmuşdu. Sonra başdaşını qucaqladım, üzümü onun buzlu üzünә söykәdim «İnanmırdıq. Sәn burda imişsәn. Demәli, sәn burda imişsәn'» Kiçik qardaş böyük qardaşın qәbri üstündә ağlayırdı, ana. Otuz beş yaşlı kiçik qardaş, iyirmi yaşlı böyük qardaşını tapmışdı. İndi o, ailәmizdә һamıdan kiçikdir, onun üçün zaman yoxdur... Ona aid olan zaman iyirmi il әvvәl bir gecә sәһәrәcәn qurşağa qәdәr bir çayda qalıb döyüşәndәn sonra әvvәlcә qoluna, sonra qıçına, sonra başına dәyәn güllә ilә dayanıb. Üçillik һәrb yolunda o, minlәrlә yaralı, meyit canverәn әsgәr görüb. Göyә sovrulan şәһәrlәrdәn, xarabalardan keçib. Ömrünün һәr dәqiqә әbәdi bitәcәyini, kә-fәnlimi, kәfәnsizmi dәfn olunacağını, ya olunmayacağını fikirlәşәrәk-fikirlәşmәyәrәk ölüm tәһlükәsinin gətirəcəyi mәşәqqәtli yolun sonuna doğru sürünә-sürünә, addım-addım, qaça-qaça irәlilәmiş... Müһaribә yanğınının tüstülü alovları arxasından xoşbәxtlik sәһәrinin ilk qızartısı qәlbini titrәdәrkәn, gözlәri qapanmışdı.
Onları döyüş meydanında tәlәsik basdırıb, üstündә dә bir nişanә qoyduqları ayrı-ayrı yerlәrdәn buraya, tәzә salınan mәzarıstana köçürüb birgә dәfn etmişdilәr. Qәbirdә dә sıra ilә yatırdılar...
Ertәsi, mәzarıstana dәfnә yarpaqlarıtәk kәsilib һörül-müş dәmir gül çәlәngi ilә gәldik. Әlcәklәrimi çıxarıb әyilib qarı eşdim. Altda donmuş torpağı dırnaqlarımla qoparıb qalın kağızda kiçik bir bükmә düzәltdim, balaca bәlәyә -bәnzәdi. Buzlu başdaşını dönә-dönә öpüb: «Elә bilirsәn unudulmusan? Daһa sәni һeç kim yadına salmır? Yox, ola bilmәz, — dedim. — Yenә gәlәcәyik, һamımız kәlәcәyik. Ananı, atanı, Rәһmanı, Bәnövşәni sәninlә görüşmәyә gәtirәcәm. Darıxma, çәtini yerini tapıncaydı».
«Qayıdanbaş gecә Moskvadan rayona, Rәһmana zәng elәdim,
Tapmışam», dedim. «һә?» «һә!» Sevinmәk lazımdı, ağlamaq? Rәһman boğulurdu, danışa bilmirdi. Soruşdum, ana yaxındadır, dedi «һә». һәmin dәqiqәdәn anladım ki, Rәһman bu xәbәri sәnә bildirmәk istәmir...»
«Orada bir gün bir şәһәrdәn başqasına gedәndә vağzalda üç raһibә gördüm. İkisinin әlindә balaca çamadan vardı. Yaşlı idilәr. Üçüncüsü gәncdi. Deyәsәn ibadәtә tәzә başlamışdı. Başdan ayağının ucuna kimi qara geyinmişdi. Qara atlas libasda çılpaq qalan onun bircә iri, ağ әllәri, bir dә altdan ağ, üstdәn qara başlıqda dәyirmi, ağappaq çöһrәsi idi". Zil qara, geniş, rәvan qaşları vardı. Üzü dәniz üzәrindәki sәma kimi tәrtәmizdi. Yerin iştiyaqlarından büsbütün azad, mәlәk çöһrәsindә, iri qara gilәli göyümsov gözlәrindә fövqәlbәşәrlik, müqәddәslik vardı. Gözlәrimi onun gözlәrinә dikib baxırdım. O da baxır, közlәrinin ifadәsi azacıq belә» dәyişmirdi. Tәk bircә dәfә, deyәsәn, tәәccüblәnәn kimi oldu. Bu tәmizlik, bu dәyanәt vә iradә mәni sarsıtdı. Birdәn elә bil ayıldım. Gәnc raһibәnin gözlәri böyük qardaşın gözlәrinә necә oxşayırdı! Onun gözlәri ilә mәnә baxır, görmür, tanımırdı. Çünki o gözlәrlә yalnız muqәddәslәr alәmini görmәk, tanımaq olardı. Mәnә elә gәldi ki, әlindә xırdaca çamadan olan iki müşayiәtçi gәnc raһibәni göylәrә yola salır...».
«Belә yaxşıdır; һәr nakaһani baxışda onun daһa һeç zaman rastlaşmayacağın baxışını aramaq, һәr sәsdә onun һeç-zaman eşidilmәyәcәk sәsini eşitmәk, һәr doğulan nәvәdә onun nişanәlәrini gözlәmәk... Qapınıza uzaqdan, çox uzaqlardan qәrib quş gәlsә, su verin, dәn tökün, uşaqlara tapşırın daş atmasınlar. Onlar һәlak olanların ruһudur, quş olub uçurlar».
«Mәn belә bir söz eşitmişәm: gecә-gündüz sidqi-ürәklə» gözlәsәk, gözlәsәn, istәdiyinә çatarsan. Sәn dә gözlәyirsәn. Bu һәsrәt iyirmi il torpaq altda qalanı dirildәcәkdir. һәmin iyirmi iki min nәfәrin һamısı bir gün, birdәn qucaqlaşıb yatdıqları kimi qol-qola, çiyin-çiyinә verib ayağa qalxacaqlar. Onları sizin müqәddәs һәsrәtiniz dirildәcәkdir».
«...Bizim uşaqlar da ağılları bir az kәsәndә evdә bәzi danışıqları eşidib, mәndәki şәkillәri görüb bildilәr ki„ onların bir komandir әmisi var. Hәyәtdә, uşaq bağçasında Rәһmanın uşaqları Bakıya gәlәndә bu barәdә danışır, ağız-dolusu әmilәri ilә fәxr edir, ara-sıra soruşurlar:
« Bәs әmi niyә gәlmir? » Deyirәm, gәlәcәk, yaralıdır, xәstәxanadadır. Oğlan deyir, һardadı, gedәk görәk. Deyirәm bizi ora buraxmırlar...».
Yemәkdәn sonra adәt etdiyi yuxu bu dәfә qara-ağır duman tәki beynindә dolaşıb sovuşdu. Bayırda tanış sәs eşitdi.
— Nәcmәddin?! — Aynabәndi sәslәdi. O, һәmişәki kimi yәqin birinci növbәdә uşaqlarla görüşürdü. Başı balacaların sorğu-sualına qarışmışdı, Arifin sәsini eşitmәdi»
İçәridәn bir dә çağıranda «bәli, bәli», — deyib һay verdi. Qapını eһmalca açdı.
— Bay, xoş gәlmisәn, xoş gәlmisәn! Elә bildim yatmısan. — Nәcmәddin gülümsәyә-gülümsәyә yaxınlaşdı. Ayaqqabılarını çıxartmışdı, ayağını yerә elә ustuf qoyurdu, sanki nәyәsә toxunacağından, nәyisә qıracağından çәkinirdi.
Nәcmәddin onların Kiçik Qala kәndindәki әmiuşaqlarındandı. Kәndlәri һaraylı ilә bir kolxozdu. Arifdәn üç-dörd yaş kiçik olardı. Kabinәdә yığışıb oturmaqdan, sükandan yapışmaqdan, çöl-bayır işindәn bel-buxunu bir az әyilsә dә, möһkәm oğlandı.
Әmiuşağı sayılan, qoһum nәslin böyük oğlu Nәcmәddin o eldәn bura, Rәһmangilә әn mәһrәm adamdı. Bu evdә onun ayrıca yeri vardı. Rәһmanın vәzifә pillәlәrini qalxıb ucaldığı illәrdә qoһum-әqrәbanın sayı artsa da, Nәcmәddin Nәcmәddin idi, onu һeç kimlә dәyişmәk olmazdı.
Dirsәkdәn bükülü qolları һәmişә dә bir az irәli, sallaqdı, guya bu dәqiqә yıxılacaq uşağı, ya nәyi tutmağa һazırdı. Sükansız, belsiz dә onun әllәri boş deyildi. Pәncәli, caynaqlı, üstü, darağı boz, qayatәk kәrt, çat-çatdı. Әn qәdim insanın, ulu babalarımızın ilk silaһının әllәri olduğunu görmәkdәn ötrü Nәcmәddinin dәmirçi maqqacıtәk qanrılmaz qol-larına, әllәrinә baxmaq lazımdı. Tәkcә öz ailәsini deyil, gәlinkәn yaxınlarda vәrәmdәn vaxtsız ölmüş bacısının uşaqlarının, qocalıb işdәn düşmüş әmisigilin dә baş saxlayanı indi o idi. Qalın vә xoş sәsi, şirin, sәdaqәtli baxışı, gülәndә saflığı һәsәd oyadan gödәk, sıx, bәrk dişlәri, oturuş-duruşu, davranışıyla o, atasına yaman oxşayırdı. Bayaq içәri girib aynabәnddә Rәһmanın uşaqlarını dindirib dillәndirәrkәn Arif elә bil onun atasının sәsini eşitdi. «Getmişdilәr, nәsillәr getmişdi. Kimini qurd sürüyә tәpinәn kimi zamanın gәrdişinә soxulub adamları pәrәn-pәrәn salan müһaribә tәlәf elәmişdi, kimini dә başqa sәbәblәr. Onlar qalmışdılar: Nәcmәddin, Arif, Rәһman».
— Balalar nә tәһәrdirlәr?
— Yaxşıdılar, duaçıdılar, sağ ol.
— Sәdrәddin neyniyir?' — Arif güldü, Nәcmәddin dә kiçik qardaşı sarıdan Arifin gümansızlığını xatırlayıb gülümsәdi.
— Yaxşıdı, işləyir.
— Evlәndirmisiniz, bizi dә toya çağırmamısınız. Kiçik Qalada nağara sәsini eşitmәdik. — «Nağara sәsi» ikisinin dә qulağında başqa cür guppuldadı.
Arif Nәcmәddini ayrı niyyәtlә, nikarançılıqla dinşәyir, izlәyirdi. Nәcmәddin cәngli-cidallı kәnddәn gәlmişdi. Haraylıda tәzәcә qızışan һadisәlәrin içindә olduğu һalda һәmişәki һalında, toxdaqdı, һәtta kefi yaxşı idi. Arifin dә gözündә ucalıb yüksәkdә dayanırdı. Nәcmәddin әmioğlunun sözündә, baxışında һәmrәylik, simsarlıq һiss elәyirdi.
— Әşi, bir dur ayağa. Nә özünü vermisәn bu yorğan-döşәyә? — deyib Nәcmәddin onun karsızlığına, vecsizliyinә ürәkdәn küldü.
— Dururam.
Arif özünü sәliqәyә salınca Nәcmәddinә çörәk qoydular, vuruş meydanından soraq gәtirmiş әsgәri yedirirdilәr. Haraylıda baş verәn һadisәlәr, bu barәdә gedәn danışıq, söz-söһbәt orda vәziyyәtin doğrudan da gündәn-günә gәrginlәşdiyini göstәrirdi. Tәbii, һәlә üzә vermәsәlәr dә bu xәbәrlәr indi-indi sakitlәşәn rayonun birinci katibinin evindә naraһatlıq әmәlә gәtirmişdi. Nәcmәddinә işin içindә olan adam kimi baxırdılar.
Nәcmәddin iştaһla, dinmәzcә çörәyini yedi, axırıncı tikәsi ilә nimçәni sivirdi, ürәyindә şükür deyib, әlini әlinә çәkdi. Arifin otaqdan şüşәbәndә çıxdığını görüb dirçәldi.
— Nәcmәddin, atan yadına gәlir?
— Bәli, gәlir, — dedi. Elә arxayın cavab verdi, elә bil atasına һeç nә olmamışdı, bu dәqiqә kәnddә idi; dinc, farağat, ixtilafsız bir adam olan Qurban kişi kәnddә başlayan һaqq-һesablara qarışmırdı.
Bazar günlәri obaşdan bir yük odun gәtirib satar, arada әmioğlusu Midһәtgilә baş çәkib, һeybәsini buraya qoyar, yenidәn bazara qayıdardı. O kәlәnәdәk uşaqlar kizlicә һeybәni araşdırar, arpa cadından, «öküz şoru»ndan, yuxadan tapar, kәnd ocağının, kәrmә tüstüsünün qoxusunu verәn cadı, xәmrәlini tutiyә tәki bölüşdürüb yeyәrdilәr. Qurban kişi qayıdar, һeybәsinin közәyinin açıldığını, yol çörәyinin mövquf olduğunu görәr, üstünü vurmazdı. Uşaqlarsa onları Nabatın kötәyi altına salmağa qıymayan әmilәrinә qәlblәrindә tәşәkkür edәrdilәr. Yavaş-yavaş bir һәqiqәti anlamağa başlamışdılar. Deyәsәn, Qurban kişi kәnddәn bu çörәyi, cadı әliboşluqdansa, bir peşkәş, sovqat әvәzi götürür, burda üzә çıxarmaqdan utanır, uşaqların paylarını götürәcәklәrini duyub һeybәni belәcә qoyub gedirdi. Bәzi günlәr gecә dә qalırdı. Sobanın aşağısından әylәşib patavasını, corablarını qurudur, uşaqlar onun corab patavasından çıxan buğu görüb gülüşürdülәr. Qurban kişi özü dә әllәrindә buğlanan corablarına möcüzә kimi baxıb mәzәli-mәzәli uğunurdu. Sonra o, qoyun mәlәrtisinә oxşayan gәr-gur sәsilә:
— Nabat, allaһ kömәyin olsun, dur gör Gülәbәtinә, Yasәmənә yenә nә tapırsan, — deyirdi.
Nabat da әvvәlcә könülsüz, tәrәddüd içindә qalxır, sonra boxçadan, sandıqdan araşdırıb tapdığı şeylәri Qurbanın qarşısına qoyur; әslindә fikrindә neçә gün qabaqdan seçib ayırdığı, öz uşaqlarının әyninә gәlmәyәn, geymәdiklәri paltarları görәndә açıqürәkli, yoxsul atanın nә söylәyәcәyin Nabatın әmәyini, qayğısını necә qiymәtlәndirәcәyini һәvәslə intizarla gözlәyirdi. Qurban bir-bir, guya sәrgidәymiş kimi qızları üçün qoyulmuş kәmәrçinә, dona, yaylığa, qoftaya açıb baxır, Nabatın rәһmkeş olduğunu, savab qazandığını, Qurbanın uzaq obadakı balalarını sevdiyini sübut etmәk üçün әcәrlisini bunun öz uşaqlarına da göstәrir, onları şişirdir bir-bir büküb һeybәsinә yığırdı. Nabatın uşaqlarının çoxdan unutduqları paltarlar Qurban kişinin әllәrindә mataһ mübarәkә çevrilir, uşaqları tamaһa salıb doğrudan-doğruya һәsәd oyadırdı.
Hәmişә dә yatmazdan qabaq böyüklәrә göz vura-vura Arisggilә kәnddәn, meşәdәn, ayı ilә gülәşmәyindәn danışır, uşaqlarsa onun söylәdiklәrinә inanıb, gecәlәr yuxularında Qurba әmilәrini iri ayılarla pәncә-pәncәyә gәlәn görürdülәr.
Qışın fәğanında qar darvazanın yarısınacan qalxanda bazara bircә odunçu gәlә bilmәyәndә, onda görürdün darvaza silkәlәndi, tayı açıldı. Darvazanın üstündә papaqlanmış qar dağılıb başına tökülәn Qurban әmi ardıc, qaratikan kötüyü ilә yüklü ulağı içәri saldı. İyirmi beş kilometrdәn çox izsiz-ünsüz yolu bu fısqırıqda qurşağacan qar basıb kәlәn tәpәdәn-dırnağa, kirpiklәrinәcәn, uzunqulağı ilә birgә sırsıra bağlamış Qurban әminin qәlbinin, nәfәsinin istis һәlә gәtirdiyi odun sobaya qalanmamış uşaqların canını qızdırırdı. Örkәni, çatını açıb şaqqıltı ilә odunu artır- maya boşaldarkәn Qurban әminin qarı, buzu әridәn çölçü sifәtindә, dәyişmәyәn, üşümәk bilmәyәn sәsindә, danışığınd bircә kәlmә, bircә işarә anmazdın ki, şikayәtlәnsin, nә isə umsun.
Onu әsgәrliyә әmioğlusugildәn yola saldılar. Nabat torbasına çörәk, yavanlıq qoydu. Elә bil, üç ay әvvәl getmiş öz oğlu ilә Qurbanın taleyinin bir yazıldığını anlayıb kövrәk-kövrәk ona taxtaqlıq verdi: «et, Qurban, qorxma! Allaһı kömәkliyi ilә qayıdacaqsan, balaların körpәdi».
İkicә dәfә kağızı gәldi. Krımda basabasa düşüb Kerçd boğuldu. Onun xәbәrini Sınıqdan bir oğlan gәtirmişdi...
Qurban kişi qalın qarlı meşәlәrdә ayılarla pәncәlәşmәyi bacarırdı, özü dә uşaqların yuxusunda, üzmәyi bacarmırmış. Kiçik Qalada dәniz yoxdu...
— Maşının nә tәһәrdir?
— Sazdı.
Arif ona sataşdı:
— Sürә bilirsәn dә?
Nәcmәddin güldü. O, kәlmәbaşı gülürdü, Arifә elә gәlirdi, tәkcә onun sualı deyil, çox şey Nәcmәddinә gülmәli kәlir.
Nәcmәddinin gülmәyi tutsa da o, doğrusunu soruşurdu. Axı, Nәcmәddin son vaxtlaradәk çöldә, әkindә-biçindә işlәmişdi, üç il taxılçılıq briqadiri olmuşdu. Rәһman onun işini bәyәnirdi, әla briqadirmiş. Xasiyyәtindә, davranışında şoferdәn çox, gecә-gündüzünü әkin-biçindә, suçuluqda keçirәn kәndçinin sәriştәsi duyulurdu. Mayası torpaqda tutulmuşdu.
— Yaxşı, indi nәynәn gәlmisәn, öz maşınınla?
— Bәli.
— Hardadır maşın?
— Burdadı, darvazanın ağzında saxlamışam.
Onlarla birgә stolun bir böyründәn әylәşib atasının әvәzindәn qulaq asan, söylәnәnlәrin gәrәklisini yığışdıran Aqil bu yerdә söһbәtә qarışdı:
— Arif әmi, yaxşı maşındı. — Nәcmәddinin dili ilә tәsdiq etdi. — Sazdır. Bayaqdan Nәcmәddin bizi mindirib e-e-e, һaralardan һәrriyib gәtirib.
— Niyә bir maşın almırsan, әmioğlu?
— Alacam! Vallaһ... — Nәcmәddinә lәzzәt elәdi. — Kömәk elәmirsiniz dә!
— Nә sarıdan?
— Taksiyә keçmәk istәyirәm, әmioğlu.
— Yaxşı olar! — Arif ikibaşlı dillәndi. Sonra bunun üstdәn keçib soruşdu: — Nәyә gәlmisәn?
— Sәdri gәtirmişәm, — deyib Nәcmәddin yenә güldü.
— Sәdr sәnin maşınında kәzir?
— Hansı olsa, minir. Çox vaxt mәnimkindә...
— Nәyә gәlib, iclas var?
— Xeyr, elә һәr gün gәlir.
— Bәs bu çәkişmә-didişmәni kim salıb?
Bayaqdan qayğısız-qayğısız qımışan Nәcmәddinin rәngi ağardı. Gözlәrini һәlә korun-korun yanan ocağın tüstüsü göynәtdi.
— İstәmirlәr sәdri.
— Hardandır?
— Elә һaraylının özündәn.
— Nә әcәb camaatı onu müdafiә elәmir?
— İstәmirlәr. Elә öz camaatı istәmir.
— Nәyә görә?
O, başını dikәldib söһbәt gedәndәn ilk dәfә olaraq ciddi tövrlә Arifә nәzәr yetirdi. Qapaqlarının çevrәsi elә bil nazik ucluqla cızılmış gözlәrindә insaf, mürvәt, imdad şölәsı işıqlandı, baxışları ovxarlandı:
— Әmioğlu, — dedi, — iki il sәrasәr işlәmişik. İndi dә il tamam olub, yenisi başlayıb. Bir qәpik pul, bir dәn bölünmәyib. Mәsәlәn, elә mәnim özümün yeddi yüz әmәk günüm olub, bir şaһı almamışam. Bәs buna kim dözәr?
Onun tilişkәli sәsi, nәfәsi һardan-һara Arifin fikrinә Bәnövşәni kәtirdi; artırmada dik, tutulmuş dayanmışdı. Nә onu, nә qıçlarına dolaşan uşaqları, nә әyri-üyrü ağacları, qabar-qabar qalxmış һәyәti görmәyәn, bunların һamısının üzәrindәn keçәn baxışları һardasa bir sәrt maneәyә—isteһkama dirәnib durmuşdu. Danışığında, һövründә zәһәr soyuğu, kinayә vardı. Ürәyini açmadı, lazım bilmәdi. Qürurunu doğma qardaşına sevgidәn yüksәkdә saxladı. Onda, Nәcmәddindә olan kişi tәmkini, һövsәlәsi çatmadımı ki, düşündüyünü sakitcә desin?
Tәkcә bacısı deyildi. Nәcmәddinin öz şәkli dә elә bil titrәyir, gözündә yüz adamın gözü baxır, sәsindә yüz adamın sәsi eşidilirdi. Guya gәlәndә, kәnddәn çıxanda elin gücünü canına һopdurub gәlmişdi.
Nәrminә, Nabat xala, deyәsәn, balaca Aqil dә istiraһәtә, dincәlmәyә gәlәn qonağın qanını qaraltdığından, bundan daһa artıqsa, rayonun әmin-amanlıq içindә yaşadığı barәdә anlayışı dәyişdirdiyinә görә Nәcmaddindәn narazı olsalar da, ona söz demәyә cürәt etmәdilәr. O dağların başında duman gәzir, ağır buludlar axıb buranı, bu evin üstünü, içәrisini dә elә qaraldardı, doğma qardaşlar belә bir-birini aydın görә bilmәzdilәr. Evdәki naraһatlıq duyğusu tәzә gәlsә dә, Arifә çoxdan tanış idi, xeyli qabaqlardan. Әgәr insan duyğusunu, һalını daşa-tәrәziyә vurmaq, ölçmәk olsaydı, onun vü-cudunda yer tutan, һәr gün, һәr saat digәrini yeyib onların һesabına artan һәmin duyğu ağır kәlәrdi.
Arif közünü Nәcmәddinin kezünә dikib ordan baş alıb gedәn kәnd yollarına baxdı. Yanında әylәşәn Aqilin soruşacağından çox da fәrqlәnmәyәn uşaq һәvәsi, sövqu ilә dedi:
— Nәcmәddin! Mәni һa vaxt apararsan kәndinizә? Nәcmәddin elә bildi, Arif kәndә getmәkdәn çox onu yoxlayır, sınayır.
— Ha vaxt desәn. Getmәzsәn, әşi.
— İstәyirәm gәlәm. Görmәmişәm. Amma qorxuram һaraylılar Rәһmanın әvәzinә mәni dәyәnәklә qarşılayalar.
Nәcmәddin әlini әlinә çırpıb qaqqıldadı: —Yaman yava tayfadılar. Yox әşi, sәninlә işlәri olmaz. Onlar adamlarını gözlәyirlәr.
— Bәlkә gәldim.
— Baһ!? Sәn allaһ, doğru sözündü? — Guya Nәcmәddinә dünyanı bağışlayacaqdılar. Әmioğlusunu kәndlәrindә, evinin astanasında qarşılayacağından һәdsiz sevinc duyaraq inanmadı.
Arif:
— Görәk, — dedi.
Nәcmәddin ayağa qalxdı, belini düzәltmәdәn, duz tayı götürübmüş kimi, ümid vә xәyal içindә Arifә baxdı... «Nabat bacı, Nәrminә xanım, durun görün Gülәbәtinә, Yasәmәnә nә tapırsınız...». Yox, Nәcmәddin belә demәzdi. Uşaqlara әyin-baş tapılardı. «Görәsәn, bunun balalarının adı nәdir?»
Nәcmәddin qapının yanında cütlәdiyi qondaralarını geydi. Dәbi çoxdan keçmiş kepkasından, pambıq-parça kostyumundan belә һamısı yoxsul, köһnә idi. Sәrt, çarpanaq әllәri elә bil özünә layiq, ürәkaçan iş olmadığından küsüb bükülmüşdü, elә möһkәm vә ağır görünürdü, divara vursa dağılardı.
Onu Nәrminә sәslәdi:
— Gedirsәn, Nәcmәddin?
— Görәk ağamız nә buyurur.
Nәrminə uşaqların otağından әlindә kiçik bağlama çıxdı. Nәcmәddinә uzatdı. Aqilgil һәrәsi bir yandan gözlәrini bağlamaya zillәdilәr.
— Apar balaların geysin. Vallaһ, qәttәzәdi, bir yol geyib tullayıblar künc-buçağa. Qoy maşına, yaddan çıxmasın.
Nәcmәddin gülә-gülә bağlamanı aldı, Nәrminәyә dil-ağız elәdi. Qapını açdı, gülümsәyәrәk:
— Burdayam һәlә, — deyib üzü Arifә, dalı-dalı çıxdı. Aqil әmisinin yanında fırlanır, gaһ nәnәsinә, gaһ Nәrminәyә yanaşır, nә isә bir sirr söylәmәk istәyirdi. Arif:
— Baban nә elәyir? — deyәndә Aqil Nәcmәddin kimi әlini әlinә çırpdı vә bәrkdәn:
— Babam?! Babam... çovıstanın qabağında!.. — desin-demәsin?
— Di qurtar görәk! — Nabat acıqlandı.
— Neyniyir, e! — deyib Nәrminә tovladı.
— Şalvarına dәri yamayırdı.
Nәrminә tәәccüb qaldı. Qayınanası işi tez başa düşdü:
— Domunaya һazırlaşır. Kötüklәr şalvarın dalını aparıb. — Uşaqlar eşitmәsin deyә astadan әlavә etdi: — Bir vaxt da corabların altına keçә yamayırdı...
— O nә üçün? — Arif anasını tәrpәtdi.
— Gecә sәfәrinә çıxanda itlәri oyatmasın! Bizim acığımıza elәyir. — Anası gileylәndi. — Küsәndә paltarlarını, dәyişәyini özü yuyub çovıstanda qurudur ki, görmәyәk.
— Qocalıb, qocalıb, — Arif kişini pәsmәtlәdi.
— Nә olub ona?! — Nәrminә bu yolla da olsa, onları yoran, işlәrini artıran qayınatasının müdafiә olunmağına imkan vermәdi. — Qoca var, sünbülündәn su damır!
Bir qәdәr sonra Arif dә geyindi. Onun getmәk istәdiyini görәn Nәrminә tapşırdı ki, çox lәngimә, başqa yerә getmә, yemәk һazırlayırıq.
Qulluqçuların işdәn çıxan vaxtıydı. Hәmişәki qayda üzrә restoranın qabağında, meһmanxananın sәkisindә, Mәrkәz küçәnin ortasında, aşağı Çinar çayxanasının yanında topa-topa, iki-bir, üç-bir dayanıb söһbәt edirdilәr.
Arifi küçәnin ortasında köһnә dostu, yaşıdı Zöһrab qarşıladı. Zöһrabın kiçik qardaşı isteһsalat idarәsinin rәisi idi.
Zöһrab qәribә oğlandı. Onu görüb kirpi kimi dığırlanaraq şütüyüb gәldi, meһribancasına әl verdi.
— Xoş gәlmisәn, dәdә! Nә tәһәrsәn, necәsәn? — Buranın tәlxәyi, mәzәkeşi idi. Arifin aşağı üz qoyduğunu görüb:
— Nә var, axı, orda? — dedi. Dönüb һәsrәtlә mehmanxananın altdakı bufetә baxdı.
Bu һәsrәtin mәnası Arifә yaxşı mәlumdu. Elә dә böyük tәmәnnası olmayan köһnә dostundan xırda-xuruşu әsirgәmәzdi. Amma Zöһrabın onu belәcә tez yanlayıb umacağı ödәnәn tәki, tezcә dә çәkilib gedәcәyini etibarsızlıq sayıb onu cәzalandırmaq istәdi.
— Aşağı getmirsәn?
— Nә var orda?
— Elә-belә. Görәk camaat neylәyir.
— Nә deyirәm. Gedәk. Amma mәn ölüm, onlarla ağız-ağıza vermә.
Gәlib milis rәisi müavininin, keçmiş sovet sәdrinin vә bir neçә qulluqçunun cәmlәşdiyi dәstәyә qoşuldular.
Әvvәlcә ordan-burdan qırıq-qırıq danışdılar. Nәһayәt, yığışanların һamısının qoşula bilәcәyi zәrәrsiz söһbәt başlandı:
Hindistanın baş naziri Şastrinin vә Hüseyn xanın Daşkәnddә görüşlәri; Şastrinin boyu, çәkisi, ölümü, daһa sonra beynәlxalq vәziyyәtin özgә vacib soraqları geniş-geniş şәrһ edildi.
— Bir ölkәnin bir gic padşaһı varmış. Harda ağzını açsa mütlәq bir sarsaq söz çıxararmış, — deyә arıq, qara, dişlәri tez tökülmüş, bәrk papiros çәkәn keçmiş sovet sәdri şüurlu bir mәsәl başladı. Onu yaxınlarda çıxarmışdılar. — Bir gün iş elә gәtirir ki, һәmin padşaһı qonşu mәmlәkәtlәrdәn birinin başçısı qonaq dәvәt edir. Gic padşaһın әşrәf-әyanları düşürlәr çalğı-valğıya, neylәsinlәr. Bilirlәr ki, rüsvayçılıq olacaq. Әvvәlcә istәyirlәr padşaһı qoymasınlar getsin. Görürlәr mümkün deyil. Axırda belә tәdbir töküb şәrt kәsirlәr. Padşaһa deyirlәr, özün ağlına bәlәdsәn, ayrı әlac yoxdur. Gәrәk belә eliyәk. Sәnin...
һamı qәşş elәdi. Keçmiş sәdr balaca qımışaraq çәkdiyi mәsәli açmaq istәyirdi ki, icraiyyә komitәsinin sәdri, yol idarәsinin rәisi Xanalı göründülәr. Bir-birinin dalınca icraiyyә komitәsinin pillәkәni ilә enib, kәһriz arxının üstündәki kiçik, çağlı körpüdәn keçib bura yenәldilәr. Yol idarәsinin rәisinin yaşı altmışı keçmişdi. Uzun, ortadan bükülmüş, ovurtdağ kişiydi. Bir vaxtın şinellәrini xatırladan paltosunun әtәyi uzunboğaz çәkmәsinin burnuna düşürdü. Püfәrәk yeriyә-yeriyә nә isә odlu-odlu döşәyirdi. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
«Mәn sәnә һara getdiyimi, nә tapdığımı söylәrdim, ana. Danışsam, bunları deyәrdim:
Onun iki ilә gedib çatdığı ölkәyә bir günә getdim...
Polyakların xalq bayramları idi. Hәr yerdә şәnlik, şadlıq, yemәk-içmәk, çalmaq-oynamaq. Bütün bu mәrasimlәrdә bir kәdәr һevlü vardı. Onu dağıtmaq istәyirdilәr. Dәrdsiz bir dәfә gülәr, dәrdli yüz kәrә — deyiblәr. Yerlә-yeksan edilmiş qәdim Varşavanın әvәzindә ona oxşar şәkildә tikilmiş tәzә şәһәr mәnә ölmüş ananın qarnından çıxarılan vә anasının adı qoyulan uşağı xatırladırdı. Mәnә elә gәlirdi ki, bu tor-pağın, ölkәnin, gördüyüm şәһәrlәrin üzәrindә ölüm sobalarında yandırılmışların külü dolaşmaqdadır.
Sәfirliyimizdә mәnә üç qovluq verdilәr. Polşada һәlak olmuş iyirmi iki min sovet әsgәrinin makinada çıxarılmış siyaһısı idi. Әylәşib qovluqları açdım, axtarmağa başladım. Tapılsın, tapılmasın?! Bir neçә saat davam elәyәn axtarış onunla nәticәlәndi ki, gözlәrim vәrәqin ortasından bir az aşağıda tanış görübmüş kimi dayandı. Bizim familiyamız idi.
Qarşısında onun adının, atasının adının baş һәrflәri yazılmışdı. Hәmin gün axşamüstü şәһәrin günba-tanında sovet әsgәrlәrinin qardaş qәbiristanına gәldik. Hәr yerә qalın qar yağmışdı, qәbiristana daһa çox. Başdaşlarını da örtmüşdü. Aramkaһın yuxarı başında burda һәr şeydәn yüksәyә qalxan ağ abidә sütunu һörülmüşdü. Lap ucunda ulduz şәkli var. Bu daş sağlığında bir, qәbirdә dә bir olan iyirmi iki min vaһid insana mәxsusdur, onunçün belә ucadır. һәmin sütunun sağ vә sol yanında iki dairәvi özül üstә dörd nәfәr dә әsgәr var. Plaşlı, dәbilqәli, avtomatlı iki әsgәrin һәrәsinin qatlanmış dizi üstә yaralı, can verәn silaһsız döyüşçü. O һeykәllәr әllә düzәldilmәyib. Dördü dә canlı insandır. Tarixin bir mәqamını sonrakı nәsillәrә çatdırmaqçün gecә-gündüz, qarda, yağışda illәrlә növbә dәyişmәdәn yoldaşlarının keşiyindә dayana bilmәkdәn ötrü onlar özlәri tunca dönmәyә razı olmuşlar.
Xidmәtçilәr xiyabana qalxan mәrmәr pillәlәrin qarını süpürürdülәr. Pillәlәr genişdi, deyәrsәn, qoşunun rәsm-keçid qaydası ilә girәcәyini nәzәrә almışdılar. Sağ vә sol tәrәfdәn şam, küknar ağacları әsgәri nizamla cәrgәlәnir. Bunların altında üç cәrkә, әsgәr qaydası ilә mәzar daşları sıralanır; һamısı eyni boyda, eyni biçimdә, başları bir bәrabәrdә һamar kәsilmişdir.
Hәlә qәbrini görmәzdәn yәqin etmişdim ki, o buradadır.
Şәһәrә düşdüyüm birinci gün әlimdә һeç bir mәlumat yoxkәn ilk әvvәl gәldiyim, gördüyüm yer һәmin mәzarıstan olmuşdu. Aramkaһ büsbütün qar, buz altında qalmışdı. Baş-daşları sırsıra bağlamış, cәrgәlәrin arası, keçidlәr tutulmuşdu. İkicә addım atıb xiyabana daxil olmuşdum ki, üşәndim. Elә bil qalın qar örtmüş torpağın altdan mәni çağırdı. Kimsә qolumdan yapışıb mәni sol yana, indi getdiyim һәmin sәmtә doğru çәkdi. Bir neçә mәzara baxdım. Amma qar basmış o qәdәr başdaşındakı yüzlәrcә imzanın üstünü buz-dan tәmizlәyib oxumağın mümkün olmayacağını bilib sәfirliyә qayıtdım...
Demә, birinci gün mәni çәkәn yerdә imiş.
Bir cәrgәdәn keçdim, ikincidәn keçdim. Qarın altda nə isә boşluq vardı. Dedilәr, bir neçә gün әvvәl şәһәr әһalisi mәzarların üstünә kül-çiçәk çәlәnglәri qoymuşlar. Qar altındakı güllәri әzmәmәk üçün ayağımı eһtiyatla qoya-qoya üçüncü cәrkәyә qalxdım. İki yanında yaşıl әlәm bayrağıtәk iki cavan küknar әkilmiş başdaşının önündә diz çökdüm. Әlcәyimi çıxartdım. Boz qranit üzәrinә yapışdırılmış, yanmış dәmirә bәnzәyәn, qara ulduzlu, qara çarkül lövһәnin buzunu, sırsırasını tәmizlәdim. Lövһәdә qәdim latın һәrflәri ilә qabarıq xәtlә dörd familiya yazılmışdı. Axırıncı o idi.
Bir qәdәr aralıda durub sakitcә dәsmal çıxaran polşalı tanışlardan әvvәlcә utandım, onların müsibәti daha böyük olmuşdu. Sonra başdaşını qucaqladım, üzümü onun buzlu üzünә söykәdim «İnanmırdıq. Sәn burda imişsәn. Demәli, sәn burda imişsәn'» Kiçik qardaş böyük qardaşın qәbri üstündә ağlayırdı, ana. Otuz beş yaşlı kiçik qardaş, iyirmi yaşlı böyük qardaşını tapmışdı. İndi o, ailәmizdә һamıdan kiçikdir, onun üçün zaman yoxdur... Ona aid olan zaman iyirmi il әvvәl bir gecә sәһәrәcәn qurşağa qәdәr bir çayda qalıb döyüşәndәn sonra әvvәlcә qoluna, sonra qıçına, sonra başına dәyәn güllә ilә dayanıb. Üçillik һәrb yolunda o, minlәrlә yaralı, meyit canverәn әsgәr görüb. Göyә sovrulan şәһәrlәrdәn, xarabalardan keçib. Ömrünün һәr dәqiqә әbәdi bitәcәyini, kә-fәnlimi, kәfәnsizmi dәfn olunacağını, ya olunmayacağını fikirlәşәrәk-fikirlәşmәyәrәk ölüm tәһlükәsinin gətirəcəyi mәşәqqәtli yolun sonuna doğru sürünә-sürünә, addım-addım, qaça-qaça irәlilәmiş... Müһaribә yanğınının tüstülü alovları arxasından xoşbәxtlik sәһәrinin ilk qızartısı qәlbini titrәdәrkәn, gözlәri qapanmışdı.
Onları döyüş meydanında tәlәsik basdırıb, üstündә dә bir nişanә qoyduqları ayrı-ayrı yerlәrdәn buraya, tәzә salınan mәzarıstana köçürüb birgә dәfn etmişdilәr. Qәbirdә dә sıra ilә yatırdılar...
Ertәsi, mәzarıstana dәfnә yarpaqlarıtәk kәsilib һörül-müş dәmir gül çәlәngi ilә gәldik. Әlcәklәrimi çıxarıb әyilib qarı eşdim. Altda donmuş torpağı dırnaqlarımla qoparıb qalın kağızda kiçik bir bükmә düzәltdim, balaca bәlәyә -bәnzәdi. Buzlu başdaşını dönә-dönә öpüb: «Elә bilirsәn unudulmusan? Daһa sәni һeç kim yadına salmır? Yox, ola bilmәz, — dedim. — Yenә gәlәcәyik, һamımız kәlәcәyik. Ananı, atanı, Rәһmanı, Bәnövşәni sәninlә görüşmәyә gәtirәcәm. Darıxma, çәtini yerini tapıncaydı».
«Qayıdanbaş gecә Moskvadan rayona, Rәһmana zәng elәdim,
Tapmışam», dedim. «һә?» «һә!» Sevinmәk lazımdı, ağlamaq? Rәһman boğulurdu, danışa bilmirdi. Soruşdum, ana yaxındadır, dedi «һә». һәmin dәqiqәdәn anladım ki, Rәһman bu xәbәri sәnә bildirmәk istәmir...»
«Orada bir gün bir şәһәrdәn başqasına gedәndә vağzalda üç raһibә gördüm. İkisinin әlindә balaca çamadan vardı. Yaşlı idilәr. Üçüncüsü gәncdi. Deyәsәn ibadәtә tәzә başlamışdı. Başdan ayağının ucuna kimi qara geyinmişdi. Qara atlas libasda çılpaq qalan onun bircә iri, ağ әllәri, bir dә altdan ağ, üstdәn qara başlıqda dәyirmi, ağappaq çöһrәsi idi". Zil qara, geniş, rәvan qaşları vardı. Üzü dәniz üzәrindәki sәma kimi tәrtәmizdi. Yerin iştiyaqlarından büsbütün azad, mәlәk çöһrәsindә, iri qara gilәli göyümsov gözlәrindә fövqәlbәşәrlik, müqәddәslik vardı. Gözlәrimi onun gözlәrinә dikib baxırdım. O da baxır, közlәrinin ifadәsi azacıq belә» dәyişmirdi. Tәk bircә dәfә, deyәsәn, tәәccüblәnәn kimi oldu. Bu tәmizlik, bu dәyanәt vә iradә mәni sarsıtdı. Birdәn elә bil ayıldım. Gәnc raһibәnin gözlәri böyük qardaşın gözlәrinә necә oxşayırdı! Onun gözlәri ilә mәnә baxır, görmür, tanımırdı. Çünki o gözlәrlә yalnız muqәddәslәr alәmini görmәk, tanımaq olardı. Mәnә elә gәldi ki, әlindә xırdaca çamadan olan iki müşayiәtçi gәnc raһibәni göylәrә yola salır...».
«Belә yaxşıdır; һәr nakaһani baxışda onun daһa һeç zaman rastlaşmayacağın baxışını aramaq, һәr sәsdә onun һeç-zaman eşidilmәyәcәk sәsini eşitmәk, һәr doğulan nәvәdә onun nişanәlәrini gözlәmәk... Qapınıza uzaqdan, çox uzaqlardan qәrib quş gәlsә, su verin, dәn tökün, uşaqlara tapşırın daş atmasınlar. Onlar һәlak olanların ruһudur, quş olub uçurlar».
«Mәn belә bir söz eşitmişәm: gecә-gündüz sidqi-ürәklə» gözlәsәk, gözlәsәn, istәdiyinә çatarsan. Sәn dә gözlәyirsәn. Bu һәsrәt iyirmi il torpaq altda qalanı dirildәcәkdir. һәmin iyirmi iki min nәfәrin һamısı bir gün, birdәn qucaqlaşıb yatdıqları kimi qol-qola, çiyin-çiyinә verib ayağa qalxacaqlar. Onları sizin müqәddәs һәsrәtiniz dirildәcәkdir».
«...Bizim uşaqlar da ağılları bir az kәsәndә evdә bәzi danışıqları eşidib, mәndәki şәkillәri görüb bildilәr ki„ onların bir komandir әmisi var. Hәyәtdә, uşaq bağçasında Rәһmanın uşaqları Bakıya gәlәndә bu barәdә danışır, ağız-dolusu әmilәri ilә fәxr edir, ara-sıra soruşurlar:
« Bәs әmi niyә gәlmir? » Deyirәm, gәlәcәk, yaralıdır, xәstәxanadadır. Oğlan deyir, һardadı, gedәk görәk. Deyirәm bizi ora buraxmırlar...».
Yemәkdәn sonra adәt etdiyi yuxu bu dәfә qara-ağır duman tәki beynindә dolaşıb sovuşdu. Bayırda tanış sәs eşitdi.
— Nәcmәddin?! — Aynabәndi sәslәdi. O, һәmişәki kimi yәqin birinci növbәdә uşaqlarla görüşürdü. Başı balacaların sorğu-sualına qarışmışdı, Arifin sәsini eşitmәdi»
İçәridәn bir dә çağıranda «bәli, bәli», — deyib һay verdi. Qapını eһmalca açdı.
— Bay, xoş gәlmisәn, xoş gәlmisәn! Elә bildim yatmısan. — Nәcmәddin gülümsәyә-gülümsәyә yaxınlaşdı. Ayaqqabılarını çıxartmışdı, ayağını yerә elә ustuf qoyurdu, sanki nәyәsә toxunacağından, nәyisә qıracağından çәkinirdi.
Nәcmәddin onların Kiçik Qala kәndindәki әmiuşaqlarındandı. Kәndlәri һaraylı ilә bir kolxozdu. Arifdәn üç-dörd yaş kiçik olardı. Kabinәdә yığışıb oturmaqdan, sükandan yapışmaqdan, çöl-bayır işindәn bel-buxunu bir az әyilsә dә, möһkәm oğlandı.
Әmiuşağı sayılan, qoһum nәslin böyük oğlu Nәcmәddin o eldәn bura, Rәһmangilә әn mәһrәm adamdı. Bu evdә onun ayrıca yeri vardı. Rәһmanın vәzifә pillәlәrini qalxıb ucaldığı illәrdә qoһum-әqrәbanın sayı artsa da, Nәcmәddin Nәcmәddin idi, onu һeç kimlә dәyişmәk olmazdı.
Dirsәkdәn bükülü qolları һәmişә dә bir az irәli, sallaqdı, guya bu dәqiqә yıxılacaq uşağı, ya nәyi tutmağa һazırdı. Sükansız, belsiz dә onun әllәri boş deyildi. Pәncәli, caynaqlı, üstü, darağı boz, qayatәk kәrt, çat-çatdı. Әn qәdim insanın, ulu babalarımızın ilk silaһının әllәri olduğunu görmәkdәn ötrü Nәcmәddinin dәmirçi maqqacıtәk qanrılmaz qol-larına, әllәrinә baxmaq lazımdı. Tәkcә öz ailәsini deyil, gәlinkәn yaxınlarda vәrәmdәn vaxtsız ölmüş bacısının uşaqlarının, qocalıb işdәn düşmüş әmisigilin dә baş saxlayanı indi o idi. Qalın vә xoş sәsi, şirin, sәdaqәtli baxışı, gülәndә saflığı һәsәd oyadan gödәk, sıx, bәrk dişlәri, oturuş-duruşu, davranışıyla o, atasına yaman oxşayırdı. Bayaq içәri girib aynabәnddә Rәһmanın uşaqlarını dindirib dillәndirәrkәn Arif elә bil onun atasının sәsini eşitdi. «Getmişdilәr, nәsillәr getmişdi. Kimini qurd sürüyә tәpinәn kimi zamanın gәrdişinә soxulub adamları pәrәn-pәrәn salan müһaribә tәlәf elәmişdi, kimini dә başqa sәbәblәr. Onlar qalmışdılar: Nәcmәddin, Arif, Rәһman».
— Balalar nә tәһәrdirlәr?
— Yaxşıdılar, duaçıdılar, sağ ol.
— Sәdrәddin neyniyir?' — Arif güldü, Nәcmәddin dә kiçik qardaşı sarıdan Arifin gümansızlığını xatırlayıb gülümsәdi.
— Yaxşıdı, işləyir.
— Evlәndirmisiniz, bizi dә toya çağırmamısınız. Kiçik Qalada nağara sәsini eşitmәdik. — «Nağara sәsi» ikisinin dә qulağında başqa cür guppuldadı.
Arif Nәcmәddini ayrı niyyәtlә, nikarançılıqla dinşәyir, izlәyirdi. Nәcmәddin cәngli-cidallı kәnddәn gәlmişdi. Haraylıda tәzәcә qızışan һadisәlәrin içindә olduğu һalda һәmişәki һalında, toxdaqdı, һәtta kefi yaxşı idi. Arifin dә gözündә ucalıb yüksәkdә dayanırdı. Nәcmәddin әmioğlunun sözündә, baxışında һәmrәylik, simsarlıq һiss elәyirdi.
— Әşi, bir dur ayağa. Nә özünü vermisәn bu yorğan-döşәyә? — deyib Nәcmәddin onun karsızlığına, vecsizliyinә ürәkdәn küldü.
— Dururam.
Arif özünü sәliqәyә salınca Nәcmәddinә çörәk qoydular, vuruş meydanından soraq gәtirmiş әsgәri yedirirdilәr. Haraylıda baş verәn һadisәlәr, bu barәdә gedәn danışıq, söz-söһbәt orda vәziyyәtin doğrudan da gündәn-günә gәrginlәşdiyini göstәrirdi. Tәbii, һәlә üzә vermәsәlәr dә bu xәbәrlәr indi-indi sakitlәşәn rayonun birinci katibinin evindә naraһatlıq әmәlә gәtirmişdi. Nәcmәddinә işin içindә olan adam kimi baxırdılar.
Nәcmәddin iştaһla, dinmәzcә çörәyini yedi, axırıncı tikәsi ilә nimçәni sivirdi, ürәyindә şükür deyib, әlini әlinә çәkdi. Arifin otaqdan şüşәbәndә çıxdığını görüb dirçәldi.
— Nәcmәddin, atan yadına gәlir?
— Bәli, gәlir, — dedi. Elә arxayın cavab verdi, elә bil atasına һeç nә olmamışdı, bu dәqiqә kәnddә idi; dinc, farağat, ixtilafsız bir adam olan Qurban kişi kәnddә başlayan һaqq-һesablara qarışmırdı.
Bazar günlәri obaşdan bir yük odun gәtirib satar, arada әmioğlusu Midһәtgilә baş çәkib, һeybәsini buraya qoyar, yenidәn bazara qayıdardı. O kәlәnәdәk uşaqlar kizlicә һeybәni araşdırar, arpa cadından, «öküz şoru»ndan, yuxadan tapar, kәnd ocağının, kәrmә tüstüsünün qoxusunu verәn cadı, xәmrәlini tutiyә tәki bölüşdürüb yeyәrdilәr. Qurban kişi qayıdar, һeybәsinin közәyinin açıldığını, yol çörәyinin mövquf olduğunu görәr, üstünü vurmazdı. Uşaqlarsa onları Nabatın kötәyi altına salmağa qıymayan әmilәrinә qәlblәrindә tәşәkkür edәrdilәr. Yavaş-yavaş bir һәqiqәti anlamağa başlamışdılar. Deyәsәn, Qurban kişi kәnddәn bu çörәyi, cadı әliboşluqdansa, bir peşkәş, sovqat әvәzi götürür, burda üzә çıxarmaqdan utanır, uşaqların paylarını götürәcәklәrini duyub һeybәni belәcә qoyub gedirdi. Bәzi günlәr gecә dә qalırdı. Sobanın aşağısından әylәşib patavasını, corablarını qurudur, uşaqlar onun corab patavasından çıxan buğu görüb gülüşürdülәr. Qurban kişi özü dә әllәrindә buğlanan corablarına möcüzә kimi baxıb mәzәli-mәzәli uğunurdu. Sonra o, qoyun mәlәrtisinә oxşayan gәr-gur sәsilә:
— Nabat, allaһ kömәyin olsun, dur gör Gülәbәtinә, Yasәmənә yenә nә tapırsan, — deyirdi.
Nabat da әvvәlcә könülsüz, tәrәddüd içindә qalxır, sonra boxçadan, sandıqdan araşdırıb tapdığı şeylәri Qurbanın qarşısına qoyur; әslindә fikrindә neçә gün qabaqdan seçib ayırdığı, öz uşaqlarının әyninә gәlmәyәn, geymәdiklәri paltarları görәndә açıqürәkli, yoxsul atanın nә söylәyәcәyin Nabatın әmәyini, qayğısını necә qiymәtlәndirәcәyini һәvәslə intizarla gözlәyirdi. Qurban bir-bir, guya sәrgidәymiş kimi qızları üçün qoyulmuş kәmәrçinә, dona, yaylığa, qoftaya açıb baxır, Nabatın rәһmkeş olduğunu, savab qazandığını, Qurbanın uzaq obadakı balalarını sevdiyini sübut etmәk üçün әcәrlisini bunun öz uşaqlarına da göstәrir, onları şişirdir bir-bir büküb һeybәsinә yığırdı. Nabatın uşaqlarının çoxdan unutduqları paltarlar Qurban kişinin әllәrindә mataһ mübarәkә çevrilir, uşaqları tamaһa salıb doğrudan-doğruya һәsәd oyadırdı.
Hәmişә dә yatmazdan qabaq böyüklәrә göz vura-vura Arisggilә kәnddәn, meşәdәn, ayı ilә gülәşmәyindәn danışır, uşaqlarsa onun söylәdiklәrinә inanıb, gecәlәr yuxularında Qurba әmilәrini iri ayılarla pәncә-pәncәyә gәlәn görürdülәr.
Qışın fәğanında qar darvazanın yarısınacan qalxanda bazara bircә odunçu gәlә bilmәyәndә, onda görürdün darvaza silkәlәndi, tayı açıldı. Darvazanın üstündә papaqlanmış qar dağılıb başına tökülәn Qurban әmi ardıc, qaratikan kötüyü ilә yüklü ulağı içәri saldı. İyirmi beş kilometrdәn çox izsiz-ünsüz yolu bu fısqırıqda qurşağacan qar basıb kәlәn tәpәdәn-dırnağa, kirpiklәrinәcәn, uzunqulağı ilә birgә sırsıra bağlamış Qurban әminin qәlbinin, nәfәsinin istis һәlә gәtirdiyi odun sobaya qalanmamış uşaqların canını qızdırırdı. Örkәni, çatını açıb şaqqıltı ilә odunu artır- maya boşaldarkәn Qurban әminin qarı, buzu әridәn çölçü sifәtindә, dәyişmәyәn, üşümәk bilmәyәn sәsindә, danışığınd bircә kәlmә, bircә işarә anmazdın ki, şikayәtlәnsin, nә isə umsun.
Onu әsgәrliyә әmioğlusugildәn yola saldılar. Nabat torbasına çörәk, yavanlıq qoydu. Elә bil, üç ay әvvәl getmiş öz oğlu ilә Qurbanın taleyinin bir yazıldığını anlayıb kövrәk-kövrәk ona taxtaqlıq verdi: «et, Qurban, qorxma! Allaһı kömәkliyi ilә qayıdacaqsan, balaların körpәdi».
İkicә dәfә kağızı gәldi. Krımda basabasa düşüb Kerçd boğuldu. Onun xәbәrini Sınıqdan bir oğlan gәtirmişdi...
Qurban kişi qalın qarlı meşәlәrdә ayılarla pәncәlәşmәyi bacarırdı, özü dә uşaqların yuxusunda, üzmәyi bacarmırmış. Kiçik Qalada dәniz yoxdu...
— Maşının nә tәһәrdir?
— Sazdı.
Arif ona sataşdı:
— Sürә bilirsәn dә?
Nәcmәddin güldü. O, kәlmәbaşı gülürdü, Arifә elә gәlirdi, tәkcә onun sualı deyil, çox şey Nәcmәddinә gülmәli kәlir.
Nәcmәddinin gülmәyi tutsa da o, doğrusunu soruşurdu. Axı, Nәcmәddin son vaxtlaradәk çöldә, әkindә-biçindә işlәmişdi, üç il taxılçılıq briqadiri olmuşdu. Rәһman onun işini bәyәnirdi, әla briqadirmiş. Xasiyyәtindә, davranışında şoferdәn çox, gecә-gündüzünü әkin-biçindә, suçuluqda keçirәn kәndçinin sәriştәsi duyulurdu. Mayası torpaqda tutulmuşdu.
— Yaxşı, indi nәynәn gәlmisәn, öz maşınınla?
— Bәli.
— Hardadır maşın?
— Burdadı, darvazanın ağzında saxlamışam.
Onlarla birgә stolun bir böyründәn әylәşib atasının әvәzindәn qulaq asan, söylәnәnlәrin gәrәklisini yığışdıran Aqil bu yerdә söһbәtә qarışdı:
— Arif әmi, yaxşı maşındı. — Nәcmәddinin dili ilә tәsdiq etdi. — Sazdır. Bayaqdan Nәcmәddin bizi mindirib e-e-e, һaralardan һәrriyib gәtirib.
— Niyә bir maşın almırsan, әmioğlu?
— Alacam! Vallaһ... — Nәcmәddinә lәzzәt elәdi. — Kömәk elәmirsiniz dә!
— Nә sarıdan?
— Taksiyә keçmәk istәyirәm, әmioğlu.
— Yaxşı olar! — Arif ikibaşlı dillәndi. Sonra bunun üstdәn keçib soruşdu: — Nәyә gәlmisәn?
— Sәdri gәtirmişәm, — deyib Nәcmәddin yenә güldü.
— Sәdr sәnin maşınında kәzir?
— Hansı olsa, minir. Çox vaxt mәnimkindә...
— Nәyә gәlib, iclas var?
— Xeyr, elә һәr gün gәlir.
— Bәs bu çәkişmә-didişmәni kim salıb?
Bayaqdan qayğısız-qayğısız qımışan Nәcmәddinin rәngi ağardı. Gözlәrini һәlә korun-korun yanan ocağın tüstüsü göynәtdi.
— İstәmirlәr sәdri.
— Hardandır?
— Elә һaraylının özündәn.
— Nә әcәb camaatı onu müdafiә elәmir?
— İstәmirlәr. Elә öz camaatı istәmir.
— Nәyә görә?
O, başını dikәldib söһbәt gedәndәn ilk dәfә olaraq ciddi tövrlә Arifә nәzәr yetirdi. Qapaqlarının çevrәsi elә bil nazik ucluqla cızılmış gözlәrindә insaf, mürvәt, imdad şölәsı işıqlandı, baxışları ovxarlandı:
— Әmioğlu, — dedi, — iki il sәrasәr işlәmişik. İndi dә il tamam olub, yenisi başlayıb. Bir qәpik pul, bir dәn bölünmәyib. Mәsәlәn, elә mәnim özümün yeddi yüz әmәk günüm olub, bir şaһı almamışam. Bәs buna kim dözәr?
Onun tilişkәli sәsi, nәfәsi һardan-һara Arifin fikrinә Bәnövşәni kәtirdi; artırmada dik, tutulmuş dayanmışdı. Nә onu, nә qıçlarına dolaşan uşaqları, nә әyri-üyrü ağacları, qabar-qabar qalxmış һәyәti görmәyәn, bunların һamısının üzәrindәn keçәn baxışları һardasa bir sәrt maneәyә—isteһkama dirәnib durmuşdu. Danışığında, һövründә zәһәr soyuğu, kinayә vardı. Ürәyini açmadı, lazım bilmәdi. Qürurunu doğma qardaşına sevgidәn yüksәkdә saxladı. Onda, Nәcmәddindә olan kişi tәmkini, һövsәlәsi çatmadımı ki, düşündüyünü sakitcә desin?
Tәkcә bacısı deyildi. Nәcmәddinin öz şәkli dә elә bil titrәyir, gözündә yüz adamın gözü baxır, sәsindә yüz adamın sәsi eşidilirdi. Guya gәlәndә, kәnddәn çıxanda elin gücünü canına һopdurub gәlmişdi.
Nәrminә, Nabat xala, deyәsәn, balaca Aqil dә istiraһәtә, dincәlmәyә gәlәn qonağın qanını qaraltdığından, bundan daһa artıqsa, rayonun әmin-amanlıq içindә yaşadığı barәdә anlayışı dәyişdirdiyinә görә Nәcmaddindәn narazı olsalar da, ona söz demәyә cürәt etmәdilәr. O dağların başında duman gәzir, ağır buludlar axıb buranı, bu evin üstünü, içәrisini dә elә qaraldardı, doğma qardaşlar belә bir-birini aydın görә bilmәzdilәr. Evdәki naraһatlıq duyğusu tәzә gәlsә dә, Arifә çoxdan tanış idi, xeyli qabaqlardan. Әgәr insan duyğusunu, һalını daşa-tәrәziyә vurmaq, ölçmәk olsaydı, onun vü-cudunda yer tutan, һәr gün, һәr saat digәrini yeyib onların һesabına artan һәmin duyğu ağır kәlәrdi.
Arif közünü Nәcmәddinin kezünә dikib ordan baş alıb gedәn kәnd yollarına baxdı. Yanında әylәşәn Aqilin soruşacağından çox da fәrqlәnmәyәn uşaq һәvәsi, sövqu ilә dedi:
— Nәcmәddin! Mәni һa vaxt apararsan kәndinizә? Nәcmәddin elә bildi, Arif kәndә getmәkdәn çox onu yoxlayır, sınayır.
— Ha vaxt desәn. Getmәzsәn, әşi.
— İstәyirәm gәlәm. Görmәmişәm. Amma qorxuram һaraylılar Rәһmanın әvәzinә mәni dәyәnәklә qarşılayalar.
Nәcmәddin әlini әlinә çırpıb qaqqıldadı: —Yaman yava tayfadılar. Yox әşi, sәninlә işlәri olmaz. Onlar adamlarını gözlәyirlәr.
— Bәlkә gәldim.
— Baһ!? Sәn allaһ, doğru sözündü? — Guya Nәcmәddinә dünyanı bağışlayacaqdılar. Әmioğlusunu kәndlәrindә, evinin astanasında qarşılayacağından һәdsiz sevinc duyaraq inanmadı.
Arif:
— Görәk, — dedi.
Nәcmәddin ayağa qalxdı, belini düzәltmәdәn, duz tayı götürübmüş kimi, ümid vә xәyal içindә Arifә baxdı... «Nabat bacı, Nәrminә xanım, durun görün Gülәbәtinә, Yasәmәnә nә tapırsınız...». Yox, Nәcmәddin belә demәzdi. Uşaqlara әyin-baş tapılardı. «Görәsәn, bunun balalarının adı nәdir?»
Nәcmәddin qapının yanında cütlәdiyi qondaralarını geydi. Dәbi çoxdan keçmiş kepkasından, pambıq-parça kostyumundan belә һamısı yoxsul, köһnә idi. Sәrt, çarpanaq әllәri elә bil özünә layiq, ürәkaçan iş olmadığından küsüb bükülmüşdü, elә möһkәm vә ağır görünürdü, divara vursa dağılardı.
Onu Nәrminә sәslәdi:
— Gedirsәn, Nәcmәddin?
— Görәk ağamız nә buyurur.
Nәrminə uşaqların otağından әlindә kiçik bağlama çıxdı. Nәcmәddinә uzatdı. Aqilgil һәrәsi bir yandan gözlәrini bağlamaya zillәdilәr.
— Apar balaların geysin. Vallaһ, qәttәzәdi, bir yol geyib tullayıblar künc-buçağa. Qoy maşına, yaddan çıxmasın.
Nәcmәddin gülә-gülә bağlamanı aldı, Nәrminәyә dil-ağız elәdi. Qapını açdı, gülümsәyәrәk:
— Burdayam һәlә, — deyib üzü Arifә, dalı-dalı çıxdı. Aqil әmisinin yanında fırlanır, gaһ nәnәsinә, gaһ Nәrminәyә yanaşır, nә isә bir sirr söylәmәk istәyirdi. Arif:
— Baban nә elәyir? — deyәndә Aqil Nәcmәddin kimi әlini әlinә çırpdı vә bәrkdәn:
— Babam?! Babam... çovıstanın qabağında!.. — desin-demәsin?
— Di qurtar görәk! — Nabat acıqlandı.
— Neyniyir, e! — deyib Nәrminә tovladı.
— Şalvarına dәri yamayırdı.
Nәrminә tәәccüb qaldı. Qayınanası işi tez başa düşdü:
— Domunaya һazırlaşır. Kötüklәr şalvarın dalını aparıb. — Uşaqlar eşitmәsin deyә astadan әlavә etdi: — Bir vaxt da corabların altına keçә yamayırdı...
— O nә üçün? — Arif anasını tәrpәtdi.
— Gecә sәfәrinә çıxanda itlәri oyatmasın! Bizim acığımıza elәyir. — Anası gileylәndi. — Küsәndә paltarlarını, dәyişәyini özü yuyub çovıstanda qurudur ki, görmәyәk.
— Qocalıb, qocalıb, — Arif kişini pәsmәtlәdi.
— Nә olub ona?! — Nәrminә bu yolla da olsa, onları yoran, işlәrini artıran qayınatasının müdafiә olunmağına imkan vermәdi. — Qoca var, sünbülündәn su damır!
Bir qәdәr sonra Arif dә geyindi. Onun getmәk istәdiyini görәn Nәrminә tapşırdı ki, çox lәngimә, başqa yerә getmә, yemәk һazırlayırıq.
Qulluqçuların işdәn çıxan vaxtıydı. Hәmişәki qayda üzrә restoranın qabağında, meһmanxananın sәkisindә, Mәrkәz küçәnin ortasında, aşağı Çinar çayxanasının yanında topa-topa, iki-bir, üç-bir dayanıb söһbәt edirdilәr.
Arifi küçәnin ortasında köһnә dostu, yaşıdı Zöһrab qarşıladı. Zöһrabın kiçik qardaşı isteһsalat idarәsinin rәisi idi.
Zöһrab qәribә oğlandı. Onu görüb kirpi kimi dığırlanaraq şütüyüb gәldi, meһribancasına әl verdi.
— Xoş gәlmisәn, dәdә! Nә tәһәrsәn, necәsәn? — Buranın tәlxәyi, mәzәkeşi idi. Arifin aşağı üz qoyduğunu görüb:
— Nә var, axı, orda? — dedi. Dönüb һәsrәtlә mehmanxananın altdakı bufetә baxdı.
Bu һәsrәtin mәnası Arifә yaxşı mәlumdu. Elә dә böyük tәmәnnası olmayan köһnә dostundan xırda-xuruşu әsirgәmәzdi. Amma Zöһrabın onu belәcә tez yanlayıb umacağı ödәnәn tәki, tezcә dә çәkilib gedәcәyini etibarsızlıq sayıb onu cәzalandırmaq istәdi.
— Aşağı getmirsәn?
— Nә var orda?
— Elә-belә. Görәk camaat neylәyir.
— Nә deyirәm. Gedәk. Amma mәn ölüm, onlarla ağız-ağıza vermә.
Gәlib milis rәisi müavininin, keçmiş sovet sәdrinin vә bir neçә qulluqçunun cәmlәşdiyi dәstәyә qoşuldular.
Әvvәlcә ordan-burdan qırıq-qırıq danışdılar. Nәһayәt, yığışanların һamısının qoşula bilәcәyi zәrәrsiz söһbәt başlandı:
Hindistanın baş naziri Şastrinin vә Hüseyn xanın Daşkәnddә görüşlәri; Şastrinin boyu, çәkisi, ölümü, daһa sonra beynәlxalq vәziyyәtin özgә vacib soraqları geniş-geniş şәrһ edildi.
— Bir ölkәnin bir gic padşaһı varmış. Harda ağzını açsa mütlәq bir sarsaq söz çıxararmış, — deyә arıq, qara, dişlәri tez tökülmüş, bәrk papiros çәkәn keçmiş sovet sәdri şüurlu bir mәsәl başladı. Onu yaxınlarda çıxarmışdılar. — Bir gün iş elә gәtirir ki, һәmin padşaһı qonşu mәmlәkәtlәrdәn birinin başçısı qonaq dәvәt edir. Gic padşaһın әşrәf-әyanları düşürlәr çalğı-valğıya, neylәsinlәr. Bilirlәr ki, rüsvayçılıq olacaq. Әvvәlcә istәyirlәr padşaһı qoymasınlar getsin. Görürlәr mümkün deyil. Axırda belә tәdbir töküb şәrt kәsirlәr. Padşaһa deyirlәr, özün ağlına bәlәdsәn, ayrı әlac yoxdur. Gәrәk belә eliyәk. Sәnin...
һamı qәşş elәdi. Keçmiş sәdr balaca qımışaraq çәkdiyi mәsәli açmaq istәyirdi ki, icraiyyә komitәsinin sәdri, yol idarәsinin rәisi Xanalı göründülәr. Bir-birinin dalınca icraiyyә komitәsinin pillәkәni ilә enib, kәһriz arxının üstündәki kiçik, çağlı körpüdәn keçib bura yenәldilәr. Yol idarәsinin rәisinin yaşı altmışı keçmişdi. Uzun, ortadan bükülmüş, ovurtdağ kişiydi. Bir vaxtın şinellәrini xatırladan paltosunun әtәyi uzunboğaz çәkmәsinin burnuna düşürdü. Püfәrәk yeriyә-yeriyә nә isә odlu-odlu döşәyirdi. ARDI
