Dostoyevski Nazim Hikmətgilə qonaq gəlmişdi... (6)

-

Nazim Hikmət hər gün məşhur bəstəkar Şostakoviçi xırda-xuruş şeylərin dalınca yollayırdı...


Vera Tulyakova


NAZİMLƏ SON SÖHBƏTİMİZ

(Nazim Hikmətin son sevgilisi olan Veranın bu xatirələri ilk dəfə 2007-ci ildə Rusiyanın "Oktyabr" dərgisində çap edilib. Əlyazmalar əsasında əsərin jurnal variantını Anna Stepanova hazırlayıb. Ruscadan tərcümə Günel Mövludundur)


əvvəli

...Biz onların evindən çıxanda artıq səhər idi. Pablo Neruda Albertonun ona bağışladığı əsəri fəxrlə qoltuğuna vurmuşdu. Sən gizlətməyə çalışmadığın həsədlə Pabloya baxırdın və axırda özünü saxlaya bilməyib Albertodan soruşdun ki, sənə əsərlərindən birini sata bilərmi? Pablo Albertonun cavabını tərcümə eləmədi, amma biz küçəyə çıxar-çıxmaz, o təccüblə səndən soruşdu ki, doğrudanmı sən, Alberto SSRİ-yə gələn il onun evinə gəldiyini xatırlamırsan?

– Yox, yadıma gəlmir, – dedin.

–Alberto indi yadıma saldı ki, o vaxt mən gələndə ona zəng eləmişəm və demşəm ki, Nazim və Araqonla gəlirəm. Gecə vaxtı gəlibmişik. Səhər saat üçə-dördə qədər də oturmuşuq. Hələ Albertonun oğlu da bizim hamımızın bir yerdə şəklini çəkib. O vaxt sən Albertodan iki əsər almısan! “Başqırd kəndində qış ” və natürmort. O vaxt onun ikicə natürmortu varmış, sən də, mən də, Araqon da onları almaq istəyirmişik. Amma Alberto birini sənə, birini də mənə verib!

– Sən nə danışırsan?! Deməli, o əsərlər Albertonundu! Mən o əsərləri aldığım adamın üzünü yaddan çıxarmışdım. Bağışla, qardaş, axı onda bura təzə gəlmişdim. Ətrafımda o qədər təzə sifət var idi ki..Beynimdə hamısı bir-birinə qarışmışdı. Onun əsərlərinin tayı-bərabəri yoxdur!

Mən Albertonun əsərlərini elə dəqiqliklə xatırladım ki, elə bil, o əsərləri bu dəqiqə
özümün qabağında tutmuşdular. Natürmort qeyri-adi dərəcədə gözəl, günəşli, işıqlı idi. Başqırd xalısının fonunda səpələnmiş kartof-soğan. O biri mənzərə isə qış sovxozu idi. Birinci planda taxta, damı qarla örtülmüş mal pəyəsi, ətrafda çoxlu qar yığınları, uzaqda isə başında balaca qırmızı bayraq olan hündür dirək. Sonra mən Klaradan soruşdum ki, Albertonun əsərindəki o dirəyin izahı nəymiş? O dedi ki, müharibənin axırıncı ilində onu, Albertonu və oğullarını Başqırdıstana köçürüblər. Orada kənddə yaşayıblar. Qışda orada hər yer qarla örtülürmüş. Hamı işləməyə gedirmiş, heç kimin saatı olmadığından, yemək vaxtı və iş qurtaranda dirəkdəki qırmızı bayrağı yuxarı qaldırırmışlar. Beləliklə də, uzaqda işləyənlərin hamısı dincəlmək, yemək vaxtı olduğunu bilirmişlər. Klara dedi ki, Alberto bu əsəri Moskvada, 1945-ci ildə çəkib – xatirə kimi. (ARDI AŞAĞIDA)

(Nazim Hikmətin yubileyi Moskvada qeyd edilir)


Bu yaxınlarda Klara məndən soruşdu:

– Bilirsiniz, Vera, Pablo Nazimin əsər almaq istədiyini Albertoya deyəndə, o nə cavab verdi?

– Yox?

– O dedi ki, bəlkə Nazim o vaxt məndən aldığı iki əsəri özümə satsın? Mən onları geri almaq istəyirəm....

Amma sənin əsərlərin yoxa çıxmışdı, Nazim, Pablo isə Albertodan aldığı əsərləri Çilinin Milli muzeyinə bağışladı.

Biz birlikdə yaşamağa başlayandan sonra mən sənin dəhşətli dərəcədə qısqanc olduğunu gördüm. Mənim gəlişim səni sakitləşdirməmişdi, əksinə, indi sən daha çox qorxurdun; çörək almaq adı ilə çıxıb geri qayıtmayacağımdan, birinci ərimin yanına qayıdacağımdan, küçədə məni maşın vuracağından, körpüdən yıxılacağımdan, hər şeydən, hər şeydən... Sən məni beş dəqiqə də özündən uzağa buraxmırdın. Deyirdin:

– Çörək lazımdısa, gedək, bir yerdə alaq. Ya da elə çörəksiz də keçinərik.

O vaxt mən sənin üçün kim olduğumu, sənin məni itirmək qorxunu, hətta sənin məni nə qədər sevdiyini də başa düşmürdüm. Bu qorxu, məni evə qapamaq, təcrid eləmək, hamıdan gizlətmək istəyin məni qorxudurdu. Bunlar elə gözlənilməz, elə qəribə, elə ağrılı idi ki.

Bilirsən, bu yaxınlarda Boris Polevoy xatirələrində səninlə olduğu səfərlərdən yazmışdı. Yazmışdı ki, sən elə evdar, elə səliqəli imişsən ki, özünlə səfərə ayaqqabı fırçası, üxtəlif rəngli saplar və iynə də götürürmüşsən. Odu ki, yoldaşlardan kiminsə nəyisə söküləndə, ya düyməsi qırılanda sənin yanına qaçırmışlar.

Mənsə təəccüblə düşünürəm: axı o niyə elə yazıb, bəlkə səni kiminləsə dəyişik salıb? Bu xatirələri mənə hirslənmiş Babayev göstərdi, sonra da birlikdə sənin «evdar»lığını, «səliqəli»liyini, huşsuzluğunu xatırlayıb, xeyli güldük.

Yadındadı, sən Sovet İttifaqına gələndən bir müdət sonra heyətlə Stokholma getməyini danışırdın? Sən hələ heç kimi tanımırdın və xırda-xuruş qayğılarda da əlin yox idi, xüsusilə xarici ölkələrdə... səni arxayın eləyiblər ki, heyətdə belə işləri öz boynuna götürəcək xüsusi adam – inzibatçı var.

Amma bu adamın kim olduğunu demək yadlarından çıxıb.

Siz Stokholma gəlmisiniz. Sən pul dəyişmək və bəzi xırda-xuruş şeylər almaq istəmisən. Heyətdə arıq, utancaq, iri girdə eynəyi və nazik, daim əsən əllərindən mühasibə oxşayan birisinin inzibatçı olduğunu düşünmüsən. O adama yaxınlaşıb, nəzakətlə öz dərdini demisən, sənin üçün bəzi məsələləri həll eləməyini xahiş eləmisən. O tez razılaşıb və nə lazımdırsa, eləyib. Siz Stokholmda olduğunuz bir həftə ərzində sən hər gün ona neçə xırda-xuruş iş tapşırmısan və o da can-başla yerinə yetirib. Moskvaya qayıdanda siz qucaqlaşaraq, sağollaşmısınız, bu adam sənin çox ürəyinə yatıb və sən ona telefon nömrəni vermək istəmisən. O adam da sənə vizit vərəqəsini uzadıb:

«Bəstəkar Dmitri Şostakoviç».

Yadındadı, Koktebeldə biz Lev Tolstoyun katibi N.N.Qusevlə tanış olduq və dostlaşdıq. Onun yaşı artıq səksənə çatsa da, hələ gümrah, xoşsifət, ünsiyyətcil idi. onunla danışmaq sənin çox xoşuna gəlirdi və nadir günlər ola bilərdi ki, siz oturub söhbət eləməyəsiniz. Qusev sənin həbsxanada «Hərb və sülh»ün iki cildini də tərcümə elədiyini biləndə çox kövrəldi, sizin onsuz da isti olan münasibətləriniz daha da möhkəmləndi. Bir dəfə o sənin xoşuna gəlsin deyə, Lev Tolstoyun cavanlıqda türk dilin öyrənməyindən, bu dilin gözəlliyinə heyran qalmağından və Kazan universitetindəki imtahanda türk dilindən «beş» aldığını danışdı. O bunları danışanda, sənin üzün sevincdən alışıb-yanırdı, Nazim! Sən bu məsələni hamıya danışırdın, Qusev isə əhvalatı təzə-təzə faktlarla zənginləşdirirdi. Məlum olurdu ki, həmin imtahanda Tolstoy rus dilindən «iki», vətən tarixindən isə «bir» alıbmış. O vaxtdan sən Tolstoya təzədən vurulmuşdun.

Yadındadı, Qusev səsini alçaldaraq sənə Tolstoyun vegetarian fəlsəfəsi barədə danışır, söhbətə qulaq asan yazıçılar isə qoca ədibin hoqqalarına gülürdülər. Qulaq as, Nazim. İndi səni güldürəcəm. Bu yaxınlarda biz Anyuta ilə Polenovo malikanəsində, rəssamın* qızı Olqa Vasilyevna Polenovanın evində qonaq idik. İndi Polenovoda qoruq-muzey var, yayda məşhur ailənin nəvə-nəticələri bura axışırlar. Səhər, ekskursiyaçıları gətirən avtobus hələ gəlib-çıxmamış Olqa Vasilyevna özü bizi boş muzeydə gəzdirdi. Biz hətta onların keçmiş qonaq otaqlarında əməlli-başlı oturduq və Olqa ailələrinin çox məşhur adamlarla dostluğundan danışdı – Çexov, Bunin, Tolstoy… Sonra qəfildən məndən soruşdu: “O düzdü ki, burun dəsmalını ilk dəfə türklər icad eləyib? ” Soruşdum ki: “Siz hardan bilirsiniz?” Dedi: “Nazim Hikmət deyib! Bir dəfə o bizim teatrın qonağı idi, onda danışdı. Hamımızın da çox xoşuna gəldi. ”.

___________
Vasili Polenov (1844-1927) - məşhur rus rəssamı, peyzaj ustası

Sonra bizi meşəyə giləmeyvə yığmağa aparanda zarafat eləməyə, müxtəlif hekayətlərlə bizi güldürməyə başladı. Hekayətlərdən biri də Tolstoydan idi. Danışırdı ki:

- Bilirsiniz, Vera, bunu bizə anamın rəfiqəsi olan bir mülkədar qadın nağıl eləyib. Deyir, bir dəfə Lev Nikolayeviç düz bir ay onların kəndində qonaq qalıb. Tostoyu ora göndərməzdən əvvəl Sofya Andreyevna* həmin mülkədar qadına uzun-uzadı məktublar yazaraq, yazıçının nə xoşladığını, nələri yemədiyini və əlbəttə ki, onun vegetarianlığını nəzərə almağı bərk-bərk tapşırıbmış. Tolstoy gəlib çıxır, mülkədar qadın ən yaxşı aşpazlıq kitablarını ələk-vələk eləyib, müxtəlif yeməklər hazırlayır, amma heç nə Lev Tolstoyun xoşuna gəlmir. Yazar sıyığın dadsız olduğundan, borşu yeyə bilmədiyindən gileylənir... Mülkədar qadın nökərlə Sofya Andreyevnaya məktub göndərir ki, bəs, işlər pisdir, qraf heç nə yemir. Sofya Andreyevnadan cavab gəlir: “Ümid eləyirəm ki, siz sıyığı əmcək yağı ilə bişirmisiniz. Borşu da yəqin ki, toyuq bulyonunda bişirmisiniz. Mülkədar qadın məsələni başa düşüb. Tolstoy razı qalıb və kənddəki qonaqlığı uzun çəkib.

________
*Tolstoyun həyat yoldaşı


Bax, belə. Nazim, yazıçıların həyatı insanların təsəvvürlərini zənginləşdirir, miflər, əfsanələr, lətifələrlə dolu olur. Yaxşı ki, heykəllər hərdən yoldan ötənlərə göz vurur. Axı sən həmişə Romada, Neapolda, Florensiyada, mərmər qəhrəmanların boynuna minən, onların daş atlarını çapan uşaqlar görəndə çox sevinirdin.

Sənin yoxluğun nə uzun çəkdi, Nazim! Sənsiz yaşamaq nə qədər çətindi.

Sən hamını necə hiss eləyirdin! Bir dəfə səninlə tramvayda gedirdik, iş gününün axırı idi. Çox soyuq idi. Konduktor qadının qocalığı, yorğun üzü, donmuş əlləri sənin gözündən qaçmadı. İnsanlar ona fikir vermədən yanından ötüb keçirdilər. Sən onun əlindən öpdün. Qadın ağladı. Sən soruşdun:
- Mən sizin xətrinizə dəydim?

– Yox, bilirsiz, ömrümdə birinci dəfədi ki, kimsə mənm əlimi öpür.

Sən belə, şəffaf yaşayırdın. Bir tərəfdən daha humanist, mükəmməl dünya uğrunda mübarzə aparır, o biri tərəfdən isə... sən əzab çəkirdin. Sən gah laqeyd olmalı olurdun, gah xeyirxah olmamağı bacarmırdın.

Hətta mənə elə gəlir ki, sənin şairliyinin sirli gücü sənin heyrətamiz istedadında deyil, inanılmaz xeyirxahlığında idi. Mən iyirminci əsrin az qala bütün dahi şairlərini sənin yanında görmüşəm. Onların arasında çox gözəl adamlar vardı, amma sənin hamını özünə çəkən cazibən heç kimdə yox idi. Sən hamının sevimlisi idin. Sənə pis olanda da başqaları üçün hər şeyin yaxşı olmasını istəyirdin, bunun üçün də əlindən gələni əsirgəmirdin. Sən özünə ziyan vurmaq bahasına da olsa, başqa adamın işi üçün həftələrlə əlləşə bilərdin. Əlinə pul düşən kimi, həvəslə o pulu ehtiyacı olan rəssamlara, şairlərə, tələbələrə təklif eləyirdin. Özü də bunu elə ehtiyatla eləyirdin ki, pulu səndən alanlar utanmırdılar. Amma sən fırıldaqçılara, nadanlara, hiyləgərliklə pul qoparanlara nifrət eləyirdin.

Bir dəfə bizə hündürboylu cavan bir oğlan gəldi. O əvvəlcədən zəng eləyib, gələcəyini xəbər verməmişdi. Uzun, ucları dizlərinə çatan şərfi boynuna səliqəsizcə dolamışdı. O bizə ötən əsrin adamı kimi gəlmişdi.

– Siz Dostoyevskini oxumusunuz? – o səndən soruşdu.

– Əlbəttə!

– Mən Fyodor Dostoyevskiyəm! – deyib, əlini sənə uzatdı.

– Çox şadam.

– Mən indi ölməz romanım “Cinayət və Cəza”nın davamını yazıram, amma maddi çətinliklər romanı başa çatdırmağa mane olur. Mənə pul lazımdır.

– Başa düşürəm, – deyib pulqabından iyirmibeşlik çıxardın.

Adam pulu aldı, təkəbbürlə əskinası havada yelləyərək, kinayə ilə sənə baxaraq, dedi:

– Fyodor Dostoyevskiyə, bəşəriyyətin yetişdirdiyi ən böyük dahiyə iyirmi beş manat?

Sən:

– Bağışlayın, amma siz sıradan yazıçının yanına gəlmisiniz, – deyib qapını örtdün..

ARDI