-
40 ildən çox bir ölkədə yaşayıb oranın dilində danışmamaq olar? Qəribə səslənsə də, mümkün imiş. Vera Məmmədova 1973-cü ildə Rusiyanın Novosibirsk şəhərində azərbaycanlı ilə ailə quraraq Bakıya gəlib. Burada oğul-uşaq sahibi olub. Mehriban, qayğıkeş xasiyyətinə görə onu tanıyanların hörmətini qazanıb, qohumların sevimlisinə çevrilib.
Di gəl, Bakıda keçən azı 40 illik zaman dilimində Azərbaycan dilini öyrənə bilməməsi qohumları ilə ünsiyyət qurmasına xeyli çətinlik törədib. Hər halda özü belə deyir.
NƏ KURSLAR VAR, NƏ DƏRSLİK
Dili öyrənməməsinin bir səbəbini daxili inamsızlıq və utancaqlığına bağlayan Vera azərbaycanca öyrənməyə vəsait çatışmazlığına da diqqət çəkib:
Vera Məmmədovanın gələn il 65 yaşı tamam olacaq. Deyir ki, bu yaşında da dili öyrənməyə hazırdır:
«Azərbaycanda yaşayırıq. Hər iki dili yaxşı bilmək vacibdir. Çox istədim ki, Azərbaycan dilini öyrənim, ancaq elə bil qavraya bilmədim. Bir ara ibtidai sinif dərslikləri ilə maraqlandım, ancaq çətin oldu mənə. Yaşıma, qabiliyyətimə uyğun nəsə bir imkan olsaydı, böyük məmnuniyyətlə öyrənərdim».
GƏLİN OCAĞA ÇƏKƏR?
Veranın gəlini də rusdur. Dediyinə görə, oğlunun rus qızıyla ailə qurmasında bir məqsədi anasını illər boyu çəkdiyi dil sıxıntısından qurtarmaq olub. Nadejda qayınanasından fərqli olaraq, azərbaycanca danışmaq bir yana, bu dili heç anlamır. Ancaq o, Bakıya gəlin köçdüyü 3 il ərzində dilə görə elə bir əngəllə üzləşmədiyini deyir. Axı evdə əri, qızı və ərinin valideynləri ilə rusca danışır, işlədiyi özəl şirkətdə də, əsasən, rusdillilər çalışır. Yəni azərbaycancaya elə bir ehtiyac qalmır. Amma o da danışıq səviyyəsində də olsa, Azərbaycan dilini öyrənməyə hazır olduğunu deyir. Vəsait, dərslik tapsa.
Beləcə, sual çıxır: Azərbaycanda və ya xaricdə yaşayan, Azərbaycan dilini bilməyənlər bu dili necə öyrənsinlər? Kitab mağazalarında, köşklərdə, rus və ingilis dilini mənimsəmək üçün minimumdan tutmuş mükəmməl səviyyəyədək irili-xırdalı dərslik və lüğətlər görmək olur. Bəs Azərbaycan dilində?
İŞ YERLƏRİNDƏ RUS DİLİNƏ ÜSTÜNLÜK VERİLİR
Təranə Mustafayeva Bakıda fərdi kurslarda rus dilini öyrədir. Ancaq bəzən rusdillilərdən ona Azərbaycan dilini öyrənmək üçün də müraciət edən olur. Təranə xanım doğma dilin tədrisi üçün dərslik tapmadığını söyləyir:
DÖVLƏT PROQRAMININ TƏSDİQLƏNMƏSİNDƏN 1 İLDƏN ÇOX KEÇİB
2013-cü ilin aprelində «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı» təsdiqlənib. Proqram 2013-2020-ci illər ərzində bu istiqamətdə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
Proqram Azərbaycan dilini öyrənən xarici vətəndaşlar və xarici dil öyrənmək istəyən azərbaycanlılar üçün tədris vəsaitlərinin daha intensiv hazırlanmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan dilində internet resurslarının, elektron və interaktiv dərsliklərin yaradılması da proqrama salınıb.
MONİTORİNQ APARILMALIDIR
Dilçilik İnstitutu bildirir ki, Dövlət Proqramından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədi ilə 2013-cü ilin noyabrında qurumda struktur dəyişiklikləri aparılıb, bəzi şöbələr bağlanıb və ya birləşdirilib, müasir elmi tələblərə uyğun bir sıra yeni şöbələr yaradılıb. Monitorinq şöbəsi də yeni açılıb. Şöbənin əsas fəaliyyəti Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı və dilin təmizliyinin qorunması, eləcə də ədəbi dil normalarının pozulmasının əngəllənməsi üçün təkliflər hazırlamaqdır. Azərbaycan dilinin normalarına əməl edilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə monitorinqlər keçirilməsi də bu şöbənin səlahiyyətlərinə daxildir.
Şöbə hər hansı monitorinq aparıbmı, Azərbaycan dilinin tədrisi ilə bağlı hansı qüsurları üzə çıxarıb?
RƏSMİ ŞƏXSİN QÜSURLU DANIŞMASI TENDENSİYA DEYİL
Filologiya elmləri doktoru, professor Qulu Məhərrəmli 3 həftədir bu vəzifəyə təyin olunub. Deyir, hələlik, dövlət proqramı ilə dərindən tanış olur. O, rusdilli məktəblərdə dövlət dili olan Azərbaycan dilinin tədrisinin proqrama ayrıca bənd kimi salınmasına diqqət çəkir:
«Bəzən rus məktəblərində Azərbaycan dili arzuolunan səviyyədə tədris edilmir, başdansovdu dərs keçilir. Qüsurlarla bağlı bir neçə aydan sonra daha ətraflı danışmaq olar. Həm də bu, tək monitorinq şöbəsinin işi deyil. Daha bir xətt odur ki, Azərbaycana xeyli sayda əcnəbi işləməyə gəlir, ancaq dili öyrənməyə heç bir vəsait yoxdur. Digər dövlətlərin siyasətində bu xətt önəmli yer tutur. Bizdə bu sahədə düşünülmüş siyasət sezmirəm. Dilçilik İnstitutu öz tövsiyələrini hazırlayıb müvafiq qurumlara təqdim edəcək».
- İş yerlərində Azərbaycan dili bilgisi tələb kimi qoyula bilərmi?
- İşəgötürülmə zamanı dil imtahanına ehtiyac varmı?
- Margaret Thatcher nə vaxt ingilis dili müəllimi tutdu?
- «Torqovı» (Nizami) küçəsində və Günəşlidə hansı dildə danışırlar?
- Dövlət rəsmilərinin doğma dildə qüsurlu danışması «tendensiya» deyil.ƏTRAFLI
DİLÇİLİK İNSTİTUTU «DÜŞÜNƏRİK» DEYİR
Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Veysəlli xaricdə və Azərbaycanda yaşayan, Azərbaycan dilini öyrənmək istəyənlərə dərs vəsaitlərinin hazırlanmasını vacib məsələ sayır:
«Gərək burda nazirliklər, digər dövlət qurumları yaxından iştirak etsinlər. Dərsliyi ərsəyə gətirmək lazımdır. Müəlliflər qrupu yaratmaq olar. İlk mərhələdən tutmuş yüksək mərhələyədək Azərbaycan dilini öyrədən dərsliklər yaratmaq olar. Bu məsələ barədə düşünərik. Müəssisə rəhbərləri də rusdilli əməkdaşlarının Azərbaycan dilini öyrənməsini bir tələb kimi qoymalıdır. Müstəqilliyin ilk illərində dəvət edirdilər, gedib Azərbaycan dili öyrədirdik, yaxşı da nəticələr verirdi».
RUSİYADA DİL VƏ VƏTƏNDAŞLIQ
Dövlət dili statusunun reallıqda necə qorunmasına misal kimi qonşu Rusiya və Gürcüstan təcrübəsinə baxaq.
Bu ilin aprelində Rusiya prezidenti Vladimir Putin əmək miqrantlarının rus dilindən imtahan verməsini məcburiləşdirən qanun imzalayıb. Yüksəkixtisaslı mütəxəssislər və əcnəbilər istisnadır, bir şərtlə ki, təhsil üzrə 1991-ci il sentyabrın 1-dək verilmiş sovet attestatları olsun. Yaşayış, patent, müvəqqəti yaşamaq və işləmək istəyən bütün digər miqrantlar isə rus dili, Rusiya tarixi və əsas qanunlarından imtahan verməlidir.
Bu yaxınlarda Rusiya Federasiyasının Rusiya ərazisində yaşayan və rus dilini bilən əcnəbilər, bundan başqa vətəndaşlığı olmayan şəxslər üçün Rusiya vətəndaşlığına qəbul qaydalarını sadələşdirməsi də ajiotaj yaratdı.
Həmin sadələşdirmə rus dilini bilən şəxslərə də aiddir. Yeni qaydalara görə, müvəqqəti, ya daimi yaşayış icazəsi əsasında Rusiya ərazisində yaşayan şəxs rus dili imtahanından keçəndən dərhal sonra Rusiya vətəndaşının pasportunu almaq üçün müraciət edə bilər.
GÜRCÜ DİLİNDƏ CAVAB VERMƏYƏNƏ CƏZA
Gürcüstanda isə gürcü dilini bilməyənin dövlət qulluğunda işə düzəlməsi mümkün olan iş deyil. Gürcüstan azərbaycanlılarının Qeyrət Xalq Hərəkatının rəhbəri Əlibala Əsgərov deyir ki, ölkə qanunvericiliyi dövlət dilini bilməyən şəxsin dövlət qulluğunda çalışmasını yasaqlayır:
TƏHSİL NAZİRLİYİ AÇIQLAMA VERİB
Təhsil Nazirliyi Azərbaycanda və digər ölkələrdə yaşayan Azərbaycan dilli olmayanlar üçün bu dilin tədrisinə dair hansısa vəsaitlərin çapını planlaşdırırmı? «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı»nda Təhsil Nazirliyinin üzərinə qoyulan vəzifələrdən hansılar yerinə yetirilib?
BAZAR GÜNÜ MƏKTƏBLƏRİNƏ DƏRSLİKLƏR GÖNDƏRİLİR
Nazirlik AzadlıqRadiosunun sorğusuna cavab olaraq bildirir ki, əcnəbilər üçün Azərbaycan dili üzrə kitabların yazılması AMEA Dilçilik İnstitutunun səlahiyyətindədir. Azərbaycanda yaşayan və təlimi başqa dillərdə olan məktəblər üçün «Azərbaycan dili» dərslikləri son illərdə yeni kurikuluma uyğun olaraq hazırlanır və çap edilir.
Bundan əlavə, Təhsil Nazirliyi xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan səfirlikləri və diaspor təşkilatlarının nəzdindəki «Bazar günü» məktəblərini hər il «Azərbaycan dili» dərslikləri ilə təmin edir.
NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ KURSU
Dövlət Proqramına gəlincə, qurum bildirir ki, Təhsil Nazirliyinin Fəaliyyət Planı təsdiq olunub, buna uyğun işlər aparılır. Dövlət Proqramına uyğun olaraq humanitar profilli ali təhsil müəssisələrində «Nitq mədəniyyəti» kursunun tədrisi təmin edilib, bununla bağlı yeni təhsil proqramları (kurikulumlar) hazırlanıb və bir neçə dərs vəsaiti çap olunub. Bu sahədə işlər davam etdirilir. Eyni zamanda təlim ana dilində olan ümumi təhsil müəssisələri üçün «Azərbaycan dili» fənni üzrə kurikulumların və dərsliklərin yeniləşdirilməsi prosesi davam etdirilir.
ŞİMAL QONŞUSU XOFU?
Azərbaycan 20 ildən çoxdur Sovetlər Birliyindən ayrılıb, müstəqilliyini bərpa edib. Dil dövlət müstəqilliyinin əsas atributlarından biri sayılır. Ancaq Azərbaycan dilinin hələ də dövlət dili kimi möhkəmlənə bilməməsini, bəzi hallarda hətta rus diliylə əvəzlənməsini bəzi müşahidəçilər məqsədli siyasət, yəni hakimiyyətin şimal qonşusu Rusiya ilə münasibətlərə özəl diqqət ayırmasının göstəricisi adlandırır. Uzun illər ölkədə M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun fəaliyyət göstərməsi, daha sonra onun bazasında Bakı Slavyan Universitetinin yaradılması da məhz rus dilinin nüfuzunun saxlanmasına xidmət edən amil sayılır.
Azərbaycan dilinin möhkəmlənməsi, rus dilinin hegemonluğunu azaldılması doğrudanmı yalnız kütlə təfəkkürünə bağlıdır? İnzibati tədbirlərlə durumu dəyişmək olarmı?
«ELƏ BİL VƏTƏNİ İTİRİRSƏN...»
Kulturoloq Toğrul Cuvarlı müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan dilinin kütləvi öyrənilməsi prosesini yada salır, dövlət tədbirini qaçılmaz sayır:
